Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

Foydaning ichki me’yori usuli
– bu pul tushumlarining diskont qiymati pul 
chiqimlarining diskont stavkasiga teng bo‘lgandagi daromadlilik darajasi. 
Boshqacha so‘z bilan aytganda, loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan 
qiymati investitsiyalarning diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng 
bo‘lgandagi diskont me’yoridir. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun sof joriy qiymatni 
aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga 
tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning 
ichki me’yori usuli deb nomlanadi. 
0
)
1
(
0
1






I
k
CF
NPV
t
t
n
t
Bu erda k miqdorini topish lozim bo‘ladi. Topilgan miqdor foydaning ichki 
me’yori deb nomlanadi. 
Ushbu formulani boshqacha ko‘rinishda ham ifodalash mumkin: 
,
)
(
1
2
1
N
P
k
k
P
k
IRR




Bu erda, 
P
(positive) – k
1 
past (kichik) foiz (diskont) stavkasidagi sof joriy 
qiymatning ijobiy miqdori; 
N
(negative) – k
2
yuqori foiz stavkasidagi sof joriy 
qiymatning salbiy miqdori; P va N – har doim ijobiy (musbat) miqdorga ega; 
k
1
va 
k
2
– bir yoki ikki punktadan (foizdan) ortig‘iga farq qilishi kerak emas. 
Agar tahlil qilinayotgan loyiha bo‘yicha diskontlash stavkasi kapital uchun 
foizdan yuqori bo‘lsa, u holda sof joriy qiymat noldan katta va loyiha samarali 
bo‘ladi. Agar bu stavka kapital uchun foizdan kichik bo‘lsa, u holda loyiha samarasiz 
deb topiladi, uning sof joriy qiymati noldan kichik bo‘ladi. Demak, diskontlashning 
stavkasining shunday miqdorini topish kerakki, bunda sof joriy qiymat nolga teng 
bo‘lsin. 
Investitsiyalarni diskontlashtirilgan qoplash muddati ko‘rsatkichi ularning sof 
joriy qiymatda to‘liq qoplanishning aniq davrini tavsiflab beradi. Kamchiligi esa, 

---

171 
qilingan investitsiya qoplangandan so‘ng uning samaradorligini ko‘rsatib bera 
olmaydi va uni loyihaning foydaliligini aniqlashda qo‘llab bo‘lmaydi. 
Taraqqiy etgan mamlakatlarda loyihalarni kompleks ekspertiza qilishning bir 
nechta modellaridan foydalaniladi. Jumladan, umumiy modeli, qiymat modeli, BSC 
(muvozanatlashgan ko‘rsatkichlar tizimi) modeli, ABPA (kompaniyaning asosiy 
baho ko‘rsatkichlar tizimi) modeli, BSC+EVA (muvozanatlashgan ko‘rsatkichlar 
tizimi + iqtisodiy qo‘shimcha qiymat) modellari. Ushbu modellardan foydalangan 
holda loyihalarni baholashda har birining o‘zining ustun va kamchilik tomonlari bor. 
SHuning uchun investitsiya loyihalarni kompleks ekspertiza qilishda ichki va tashqi 
omillarni to‘liq qamrab olishi, loyihaning hayotiylik sikli, texnologik jarayonlari va 
manfaatdor tomonlarning talablarini to‘liq hisobga olish zarur bo‘ladi. YUqorida 
sanab o‘tilgan modellarda loyihalarning eng muhim xususiyati korxona va 
tashkilotlarning keyingi holatini va loyihaga ta’sir etuvchi risklar hisobga 
olinmagan. O‘rganilgan modellardan taraqqiy etgan mamlakatlarning loyihalarni 
kompleks ekspertiza qilishda BSC (muvozanatlashgan ko‘rsatkichlar tizimi) + EVA 
(iqtisodiy qo‘shimcha qiymat) modelidan foydalanish tavsiya etildi. Har qanday 
kirib kelayotgan investitsiyalarni kompleks tarzda baholashda “manfaatdor 
tomonlar” ni talablarini hisobga olish muhim hisoblanadi. Taraqqiy etgan 
mamlakatlarda “manfaatdor tomonlar”ni talablarini aniqlashda uchta omildan 
foydalaniladi. Jumladan, o‘zaro hamkorlik harakatining kafillik samarasi, 
kutuvchanlik qobiliyati va ishbilarmonlik faoliyati hisobga olinadi. “Manfaatdor 
tomonlar”ni integral koeffitsientini hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘ladi:
66
1
1





n
I
I
n
i
i
i

bu erda, 
i
I
- i-chi manfaatdor tomonlarning koeffitsienti
67
, 
i

- i-chi 
66
Agle B.R., Mitchell R.K. Strategic Management. Boston. 1999. P.525.
67
Ушбу кўрсаткич жаҳон амалиётида учта омилни ўзаро кўпайтмаси орқали ҳисобланади. Ушбу омиллар 
кафиллик самараси (G), кутувчанлик қобилияти (O) ва ишбилармонлик фаолияти (К). Уларни баҳолаш 
экспертлар томонидан 0-0,5 балл оралиғидаги шкалада баҳоланади. Формуланинг кўриниши қуйидагича 
i
i
i
i
K
O
G
I




---

172 
qatnashuvchi tomonning loyihadagi vazni, n-investitsiya loyihasiga manfaatdor 
tomonlarning soni
68
. “manfaatdor tomonlar”ning ushbu investitsiya loyihasidagi 
risk bilan bog‘liqlik shkalasi quyidagi 2.3.1- jadval orqali baholanadi. 
Ushbu shkalaga asosan investitsion loyihalarni kompleks ekspertiza qilish 
jarayonida ta’sir etuvchi risklarni darajasini pasaytirish ko‘rsatilgan foizlarda 
amalga oshiriladi. Biz tomonimizdan taklif etilayotgan BSC (muvozanatlashgan 
ko‘rsatkichlar tizimi) + EVA (iqtisodiy qo‘shimcha qiymat) modelini umumlashgan 
holda investitsion loyihalarni kompleks ekspertiza qilishda quyidagi algoritmdan 
foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu modelning amalga oshirishda korxona va 
tashkilotlarning va manfaatdor tomonlarning har bir bosqichda amalga oshirishi 
zarur bo‘ladigan algoritmi ketma-ketligi keltirib o‘tilgan.