Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

ИХ
МД
Э
х
х
/
iqtisodiyotning alohida tarmog‘i bo‘yicha: 



ИХ
СМ
Э
map
alohida korxona bo‘yicha: 



СХ
Ф
Э
корх
bu erda: 

MD
- ishlab chiqarilgan milliy daromadning mutlaq qo‘shimcha 
o‘sishi; 

SM
- sof mahsulotning mutlaq qo‘shimcha o‘sishi; 

F
- korxona, firma 
foydasining mutlaq qo‘shimcha o‘sishi; 
IX
- investitsiya hajmi. 
Kapital qo‘yilmalar hissasi ko‘rsatkichi investitsiya hajmini mahsulot yoki 
xizmatlarning qo‘shimcha o‘sishiga nisbati bilan yoki quyidagi formula bilan 
aniqlanishi mumkin: 
N
ИХ
К
хис


yoki 
q
ИХ



---

145 
bu erda: 
K
xis
- hissali kapital qo‘yilmalar; 

q
- mahsulot, ish yoki xizmatlarning 
mutlaq qo‘shimcha o‘sishi (qiymat ko‘rinishida); 
N 
- ob’ektning haqiqiy joriy 
qilingan ishlab chiqarish quvvati. 
Investitsiya samaradorligini tahlil qilganda hissali kapital qo‘yilmalar 
darajasiga ta’sir etuvchi alohida omillarni hisobga olish muhimdir. Bunday 
omillarga ishlab turgan quvvatlarning o‘zgarishi, kapital qo‘yilmalarni takror ishlab 
chiqarish tarkibining o‘zgarishi, qurilishni smeta qiymatining o‘zgarishi va 
boshqalar kiradi. 
Hissali kapital qo‘yilmalar alohida ob’ekt uchun, ishlab chiqarishga kiritilgan 
quvvat uchun, korxona uchun aniqlanishi mumkin. SHuningdek, ular 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkich sifatida ishlab chiqarishning bir turiga, tarmoqqa va 
h.k. kiruvchi ob’ektlar majmui uchun ham aniqlanishi mumkin. Haqiqiy hissali 
kapital qo‘yilmalarni tahlil qilish maqsadida loyihada ko‘rsatilgan xuddi shunday 
ko‘rsatkich bilan taqqoslash mumkin. 
Tahlil qilish maqsadida hissali kapital qo‘yilmalarini o‘zgarishini kapital 
qo‘yilmalar umumiy hajmiga ta’sirini ko‘rsatish mumkin. 
IH=K
his*
N
ekanligini 
hisobga olgan holda, indeks uslubi asosida har bir omilning ta’sirini aniqlash 
mumkin, ya’ni 
хис
N
К
N
N
ИХ




)
(
0
1
)
(
0
1
1
хис
хис
К
К
К
N
ИХ
хис



bu erda: 
N
ИХ

-
kapital qo‘yilmalarning korxonaning quvvati o‘zgarishi 
natijasida mutlaq o‘zgarishi; 
хис
К
ИХ

-
hissali kapital qo‘yilmalarning o‘zgarishi 
natijasida kapital qo‘yilmalarning mutlaq o‘zgarishi;
N
0
, N
1
-
korxonaning moc 
ravishda loyihadagi va haqiqiy yillik quvvati; 
1
0
,
хис
хис
К
К
- hissali kapital 
qo‘yilmalar moc ravishda loyiha bo‘yicha va haqiqiysi. 
Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, ya’ni neft va kimyo 
sanoati, transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, 
qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab 
chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga 

---

146 
qaratilishi lozim. Mazkur investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun, eng 
avvalo, qulay investitsiya muhiti barpo etilishi lozim bo‘ladi. Investitsiya muhiti u 
investorning u yoki bu mamlakat iqtisodiyotiga kapital qo‘yish uchun shart-
sharoitning qulayligini, ya’ni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy kabi 
sharoitlarning yaratilganligini baholashdagi barcha hisob-kitoblar majmuasini o‘z 
ichiga oladi. SHu bilan birga investitsiya muhiti deganda, mamlakatning ma’lum bir 
hududiga kiritiladigan investitsiyalarning samaradorligini va xavfsizligini 
ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy shart-sharoitlar majmuasi 
tushuniladi. Investitsiya muhiti holati yaratilgan huquqiy baza va uning asoslari, 
qonun hujjatlarining sifatli tuzilishi va ularga rioya qilinishi talab etiladi. Investitsiya 
muhitini baholash jarayonida investor investitsiyalashning risk darajasini qanchalik 
ekanligini aniqlaydi. Investitsiya muhiti darajasi qanchalik yomon bo‘lsa, investor 
o‘z tadbirkorlik riskini shunchalik yuqori belgilaydi.
Xorijiy investitsiyalarning muvaffaqiyatli jalb qilinishi uch guruh omillariga 
bog‘liq bo‘ladi. Birinchidan, investitsiya quvvatini mavjudligi. Uni tabiiy, mehnat 
zaxiralari, shuningdek ishlab chiqarish, iste’mol, moliyaviy, innovatsiya, 
institutsional va infratuzilmaviy quvvatlar tashkil qiladi. Ikkinchidan, mavjud 
investitsiya sharoitlari muhim ahamiyatga egadir. Bularga: umumiqtisodiy, bozor 
me’yoriy-huquqiy, axborot bilan ta’minlash, ekologik, ijtimoiy, etnografik va 
ijtimoiy madaniy sharoitlar kiradi. Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi (riski) 
omillaridir. Ular xorijiy investorlarning investitsiya quvvati va investitsiya 
sharoitlarining qulay afzalliklaridan foydalanish bo‘yicha vazifalariga qarama-
qarshi turadi. 
Barcha guruhlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun etarli 
darajada jalb qiluvchi bo‘lmagan investitsiya sharoitlari, hatto yuqori quvvatli 
investitsiya loyihalarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib yuboradi. 
Investitsiya tavakkalchiligi (riski) - o‘tish iqtisodida bo‘lgan, xorijiy 
investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha sharoitlarni shakllantirayotgan davlatlar uchun 
riskning muhim turlaridan biridir. SHuning uchun ham tavakkalchilikni, uning 
manbalarini va uning oldini olish usullarini aniqlash rivojlanayotgan mamlakatlar 

---

147 
uchun hayotiy vazifa bo‘lib hisoblanadi. 
Tavakkalchilikni ma’lum bir qarorni qabul qilish natijasida zaxiralarni 
yo‘qotish imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo‘shimcha xarajatlar zarurati 
sifatida belgilash mumkin. Tavakkalchilik - bu bashorat qilinayotgan loyihani 
amalga oshirishda haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilgan daromadlarni 
ololmaslik yoki zararlarni paydo bo‘lib qolishi ehtimolidir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakatda mavjud bo‘lgan tavakkalchilik 
omillarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Sababi investitsiya muhitiga birinchi 
navbatda ana shu omilning ta’siri kuchli bo‘ladi. Ta’sir ko‘rsatish xususiyati va 
paydo bo‘lish manbalariga qarab, omillarning quyidagi guruhlarini ajratib ko‘rsatish 
mumkin: siyosiy, makroiqtisodiy, mikroiqtisodiy va infratuzilmaviy. 
Siyosiy omillarga davlat tuzumining barqarorligi; rivojlangan mamlakatlarda 
bo‘lgani kabi investor huquqlarini samarali himoya qilishni ta’minlaydigan 
rivojlangan qonunchilik asosining mavjudligi; investitsiyalarni uzoq muddatga jalb 
qilish uchun sharoitlarni yaratishga yo‘naltirilgan, oldindan bashorat qilib 
bo‘ladigan ishonchli-iqtisodiy siyosatning mavjudligi; iqtisodiy samarasi va izchil 
tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlarining mavjudligi; mahalliy va 
xorijiy investorlar uchun axborot va ma’lumotlarning ochiqligi hamda 
o‘tkazilayotgan siyosatning oshkoraligi. 
Makroiqtisodiy omillar iqtisodning umumiy holatini, uning o‘sish sur’atlarini 
belgilaydi va mamlakat iqtisodi siklining qaysi fazasidaligini aniqlash hamda yaqin 
yillar ichidan bo‘ladigan o‘zgarishlarni bashorat qilish imkonini beradi. Omillarning 
bu guruh quyidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi: inflyasiya darajasi, ishsizlik, aholi 
jon boshiga o‘rtacha daromad, milliy valyutaning barqarorligi, davlat byudjeti va 
to‘lov balansining holati, qayta moliyalash stavkasi, daromadlarning har xil turlariga 
soliq solish darajasi. Bu erda iqtisodning rivojlanishida tizimlarning proporsiyasi 
ham muhim ahamiyat kasb etadi, ya’ni; yalpi ichki mahsulotda sanoat, qishloq 
xo‘jaligi va iqtisodiy boshqa tarmoqlarining nisbiy ulushi, shuningdek, bu 
ko‘satkichlar o‘zgarishlarining dinamikasi. 
Kapitalizatsiyalanish yoki uni alohida segmentlarining YAMM o‘lchashga 

---

148 
nisbati sifatidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadigan moliya bozori rivojlanishining 
umumiy xususiyatlarini, moliya sektorining, jumladan, tijorat banklari brokerlik 
kompaniyalari, investitsiya banklari va birjalarning rivojlanish darajasi va 
sur’atlarini, 
iqtisoddagi 
investitsiyalarning 
umumiy 
hajmida 
xorijiy 
investitsiyalarning ulushini va ularning nisbatlarini ham makroiqtisodiy omillarga 
kiritish mumkin.
Moliyaviy ahvol, menejmentning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish va 
marketing siyosati, milliy iqtisodiyotga yirik korxonalarni rivojlantirish istiqbollari 
makroiqtisodiy omillarga kiradi. Tabiyki, bu omillar faqat milliy bozor segmenti 
uchun sezilarli ta’sir ko‘rsatuvchilardir. Aktivlar va sarmoyaning daromadligiga, 
shuningdek, “sifat” ko‘rsatkichlari kabi omillar shu guruhni xususiyatlovchi 
ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. 
Milliy iqtisodiyotga jalb qilinganligiga ta’sir ko‘rsatuvchi infratuzilmasining 
rivojlanish darajasi va yo‘nalishlarini, ya’ni uning unsurlarini va shu bozorda qabul 
qilingan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida ular o‘rtasidagi munosabat 
tizimini o‘z ichiga oladi. 
O‘zbekistondagi mavjud investitsiya muhiti, fikrimizcha, investorlarning 
investitsiya risklarini baholash asosida chet el investitsiyalari kirib kelishiga 
qulayliklar yaratish kerak. CHet ellik investorlar qabul qiluvchi mamlakatdagi 
investitsiya muhitini, uning xavfsizligi, siyosiy risklar darajasi va ularning 
sug‘urtalanishi, investitsiyalash maqsadlarga muvofiqligi, iqtisodiyotning 
boshqalarga qaraganda qulayligi nuqtai nazardan baholaydilar. 
Mamlakatga xos risk darajasi (qarzlar masalasi, import va eksport balansi, 
hukumatning barqarorligi va boshqalar), mahalliy sharoitning qo‘shni mamlakatga 
nisbatan ustun tomonlari muhim o‘rinda turadi. Investitsiyalarni rag‘batlantirish 
tadbirlari (import xom ashyoga bojxona bojlarini bekor qilish, korporativ soliqni 
qisman yoki butunlay bekor qilish, soliqlar bo‘yicha imtiyozlar), eksport sanoati 
rayonlari, erkin savdo zonalari, bojxona bojlari amal qilmaydigan zonalarning 
bo‘lishi va boshqalar alohida ahamiyatga ega. 
Bugungi kunda respublikada muayyan darajada chet el kapitalini qabul qilish 

---

149 
tizimi shakllangan. Bunda chet el kapitaliga nisbatan davlat siyosatini ifoda etadigan 
huquqiy normalar, qoidalar va muassasalar majmui nazarda tutiladi. CHet el 
kapitalini qabul qilish tizimi investitsiya muhitining tarkibiy qismiga kiradi va ayni 
paytda mustaqil hisoblanadi, chunki bu tizimni o‘zgartirish xususiyatiga ega. Bu 
tizimning elementlari quyidagilardan iborat; chet el kapitali uchun soliq va bojxona 
imtiyozlari berish; foydani boshqa iqtisodiyotga o‘tkazishning qulay rejimi; 
milliylashtirishdan kafolatlar; ro‘yxatdan o‘tkazishning oddiy tartib qoidalari; 
konsessiyalar berish; erkin iqtisodiy zonalar barpo etish; aksiyadorlik kapitalida 
hissani cheklash; majburiy eksport kvotasini joriy qilish; narxlarni nazorat qilish; 
tashqi savdo operatsiyalarini litsenziyalash va boshqalar. 
Investitsiya muhitini baholash jarayonida investor investitsiyalashning risk 
darajasini qanchalik ekanligini aniqlaydi. Investitsiya muhiti darajasi qanchalik 
yomon bo‘lsa, investor o‘z tadbirkorlik riskini shunchalik yuqori belgilaydi. 
Investitsiya muhitini makroiqtisodiy darajada quyidagi chizma ko‘rinishida (1.3.1-
rasm) tasvirlash mumkin. 
Uning asosiy tashkil etuvchilari sifatida investitsiya faolligi va o‘z ichiga 
investitsiya salohiyati va investitsiya riski darajasini oluvchi investitsiya 
jozibadorligi tushunchalari ko‘rsatib o‘tiladi. 
Investitsiya jozibadorligi – mamlakat, tarmoq yoki alohida olingan biror bir 
korxona investitsiyalarining daromadliligi, rivojlanish istiqbollari va investitsiya 
riski darajasi nuqtai nazaridan baholanishidir. Investitsiya jozibadorligi investitsiya 
salohiyati va investitsiya riski darajasini shakllantiradigan ikki guruh omillarning bir 
vaqtda ta’sir etishi orqali aniqlanadi. Bu kabi ko‘rsatkichlarga baho berish orqali 
investitsiyalarning maqsadga muvofiqliligi hamda jozibadorligi, investitsiya riski 
darajasini aniqlash mumkin. Investitsiya riski darajasi investitsiya muhitiga bevosita 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir.