Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

Ichki investitsiyalar
– bu 
mazkur 
davlat 
hududida 
ichki 
investorlar 
tomonidan 
yo‘naltiriladigan 
investitsiyalardir. 
Tashqi investitsiyalar
– bu xorijiy investorlar tomonidan 
yo‘naltiradigan investitsiyalar bo‘lib, chet el mulkdorlari tomonidan iqtisodiyotning 
turli tarmoqlariga uzoq muddatga qo‘yilgan kapital mablag‘laridir
59
. O‘zbekiston 
Respublikasining “CHet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi Qonunining 3-moddasiga 
ko‘ra “chet el investorlari asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik 
faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga 
qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, 
shu jumladan intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan 
har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari”
60
, 
deb e’tirof etilgan.
59
Финансово-кредитный словарь. Том 1. -М.: Финансы и статистика, 1984. С. 470. 
60
Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғисида”ги Қонуни. // Халқ сўзи. 1999 йил 12 
январь. 

---

138 
O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunida 
investitsiyalar tayinlangan ob’ekti bo‘yicha tabaqalashtirilgan. SHunga muvofik 
investitsiyalar quyidagi turlarga ajratilgan: kapital investitsiyalar (asosiy fondlarni 
vujudga keltirish va takror ishlab chiqarishga, shuningdek, moddiy ishlab 
chiqarishning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo‘yiladigan investitsiyalar); 
innovatsion investitsiyalar (texnika va texnologiyalarning yangi avlodini ishlab 
chiqarish va o‘zlashtirishga qo‘yiladigan investitsiyalar); ijtimoiy investitsiyalar 
(inson salohiyatini, malakasi va ishlab chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek, 
nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo‘yiladigan 
investitsiyalar). 
Iqtisodiy o‘sish investitsiya resurslarisiz bo‘lishi mumkin emas, bu resurslar 
o‘z mohiyati bilan ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan mablag‘lardir. Pul 
mablag‘lari shaklidagi investitsiyalar nominal investitsiyalardir. Bu investitsiyalar 
moddiylashib, amalda ishlab chiqarishga jalb etilgandan so‘ng real investitsiyalarga 
aylanadi va iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. 
Islohotlar dastlabki bosqichida iqtisodiyotning stagnatsiya holati deyarli barcha 
hamdo‘stlik mamlakatlarida kuzatildi. Korxonalarning ichki investitsiyalash 
imkoniyatlarini pasayishi bilan bir vaqtda markazlashgan kapital qo‘yilmalarning 
qisqarishi, ishlab chiqarishni tushib ketishiga, milliy mahsulot hajmini mutlaq 
kamayishiga olib keldi.
Investitsiya kiritishda, avvalo: 
- investitsiya faoliyati sub’ektlarning mustaqilligi va tashabbuskorligi; 
- kiritilayotgan moddiy ne’matlarga investitsiya maqomini berish (fuqaro 
o‘zining ehtiyojlarini qondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo‘la olmaydi); 
- qonun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati 
yaratilishi zarur bo‘lib hisoblanadi.
Investitsiyalar – bu yangi korxonalar qurilishiga, mashina va asbob-uskunalar 
sotib olishga, ya’ni yangi kapitalni barpo etishga ketgan xarajatlardir. Investitsiyaga 
ketgan xarajatning miqdori ikki omilga bog‘liq: birinchisi – sof foydaning 
kutilayotgan me’yori, qaysiki uni tadbirkorlar investitsiyaga ketgan xarajatlaridan 

---

139 
olishni mo‘ljallaydi; ikkinchisi – foiz stavkasi yoki tadbirkor real kapitalni sotib 
olishga zarur bo‘lgan pulga ega bo‘lishi uchun to‘lashi lozim bo‘lgan baho. Agarda, 
kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, investitsiyalash foydali 
va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda me’yoridan yuqori bo‘lsa, 
investitsiyalash foydali bo‘lmay qoladi. 
Investitsiya xarajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz stavkasi 
emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka narxlar darajasini 
o‘zgarishini aks ettirib, nominal stavkadan inflyasiya darajasini ayirmasi 
ko‘rinishida aniqlanadi. Masalan, nominal foiz stavkasi 16%ga teng bo‘lsa, 
inflyasiya darajasi yiliga 7% tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 9% tashkil etadi. 
Agarda, bu miqdor kutilayotgan sof foyda me’yoridan past bo‘lsa, investitsiya 
xarajatlari o‘sib boradi. 
Makroiqtisodiy siyosatda foiz stavkasi bilan investitsiya hajmi o‘rtasidagi 
mavjud bog‘liqlik hisobga olinadi va keng foydalaniladi. Foiz stavkasining miqdori 
pul-kredit siyosatining muhim quroli hisoblanadi. Davlat uni o‘zgartirish orqali 
mamlakatdagi pul taklifini tartibga solib turadi. Foiz stavkasini ko‘tarilishi pulning 
qimmatlashuvi va unga bo‘lgan talabning qisqarayotganini bildiradi. Demak, 
investitsiya xarajatlari ham qisqarib boradi. O‘z navbatida, investitsiya xarajatlarini 
qisqarishi, kelajakda milliy ishlab chiqarish hajmini pasayishini bildiradi. 
Har qanday davlatning iqtisodiyotiga investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb etish 
ma’lum darajada uch guruh omillarga bog‘liq bo‘ladi. 
- birinchidan, investitsiya quvvatining mavjudligiga (tabiiy, mehnat zaxiralari, 
shuningdek, ishlab chiqarish, iste’mol, moliyaviy, innovatsiya, konstitutsional va 
infratuzilmaviy quvvatlar); 
- 
ikkinchidan, 
mamlakatdagi 
investitsiya 
sharoitlari 
mavjudligiga 
(umumiqtisodiy, bozor, me’yoriy-huquqiy, axborot bilan ta’minlanish, ekologik, 
ijtimoiy, madaniy va ijtimoiy-madaniy sharoitlar); 
- uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi omillariga. 
Ushbu guruhlar bir-birlari bilan chambarchas bog‘liqdir. 

---

140 
Har qanday investitsion loyihalar turli noaniqliklar, risklar bilan bog‘liq. Har 
bir investitsiya ishtirokchisi risklar, risk turlarining vujudga kelish sabablari, 
ularning tasnifi hamda risk ehtimollarini oldini olish bo‘yicha tadbirlar haqida aniq 
ma’lumotlarga ega bo‘lishlari lozim. SHundagina ular investitsiya loyihasini 
muvaffaqiyatli amalga oshirishga o‘z hissasini qo‘shishlari mumkin. 
Bugungi kunda respublikamizda investitsion loyihalarni moliyalashtirish, 
ularni ekspertizadan o‘tkazish, risk darajasini baholash borasida ko‘pgina tajribalar 
to‘plandi. Biroq, resurslar bazasining zaifligi, mamlakatimizda bozor 
infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning mukammal va 
barqaror emasligi, axborot ta’minoti bazasining sustligi, amaliyotda ma’muriy 
aralashuv holatlarining hali ham to‘liq barham topib ulgurmaganligi va boshqalar 
sabab loyiha risklari ortib ketadi. Bu esa investitsiyalashga bo‘lgan moyillikni 
so‘ndiruvchi eng muhim omillardan sanaladi. SHu jihatdan ham O‘zbekiston 
sharoitida investitsion loyihalarni ishlab chiqishda ularning risklilik darajasini 
hisobga olish, baholash va aniqlash, ehtimolligi mavjud bo‘lgan risk hamda 
noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf etish yo‘llarini aniqlash eng muhim 
vazifalardandir. 
Investitsion faoliyat ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bu 
sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. 
Mazkur foyda esa investorlarning harajatlarini, inflyasiya omilini, tadbirkorlik 
riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, 
rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri – 
risklarning mavjudligidir. 
Investitsiya risklarini turli belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin.