Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

7.2.
 
Investitsiyalarni kompleks ekspertiza qilishning ahamiyati 
Iqtisodiyotning investitsiyaga bo‘lgan talabi, investitsiyaga yo‘naltiriladigan 
mablag‘larning etishmasligi investitsiya resurslaridan samarali foydalanishni taqazo 

---

143 
etadi. CHunki qo‘yilgan kapital mablag‘idan samarali foydalanish natijasida 
ko‘proq foyda olish mumkindir.
Iqtisodiy samaradorlik
- investitsiya uchun qo‘yilgan kapitaldan 
foydalanilganligi uchun olingan foyda, daromad tushunilsa, ijtimoiy-iqtisodiy 
samara esa investitsiyani ishlatishdan olingan foydadan tashqari, kishilarning xayoti 
yaxshilanishi, tabiatni saqlash, ilmiy texnikaviy progressning rivojlanishi ham 
tushuniladi.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini statistik baholashda “iqtisodiy 
samara” va “iqtisodiy samaradorlik” atamalariga e’tibor berish lozimdir.
Iqtisodiy samara
- qo‘yilgan kapitalning investitsiyalash natijasida olingan 
natijasi bo‘lsa, iqtisodiy samaradorlik esa olingan iqtisodiy samara yoki investitsiya 
natijasida olingan foyda bilan investitsiya miqdori o‘rtasidagi munosabatni bildiradi. 
Iqtisodiy samara (
E
) bu quyilma hisobiga olingan daromaddan (
D
) qo‘yilgan 
kapital summasi (
K
) ayirilib topiladi va quyidagicha hisoblanadi:
E = D - K
Iqtisodiy samaradorlik (
E
) qo‘yilgan investitsiyadan olingan foyda (If), 
daromadni qo‘yilgan kapital summasiga (
K
) bo‘lish orqali topiladi: 
E = If / K
Mamlakat iqtisodi miqyosida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorlik 
ko‘rsatkichi (
E
) mamlakatda yaratilgan yalpi milliy mahsulot (
YAMM
) mikdorini 
mamlakat miqyosida qo‘yilgan investitsiya miqdoriga (
K
) bo‘lish orqali topiladi: 
E 
= YAMM / K
. 
Iqtisodiy samara vaqt funksiyasi xisoblanib, boshlanishida u salbiy ko‘rinishda 
bo‘ladi, chunki qo‘yilgan kapitaldan xali daromad olinmagan bo‘ladi. Vaqt o‘tishi 
bilan kapital qaytimi bo‘lgan sari daromad orta boradi va bu ijobiy natijaga 
erishiladi, ya’ni qo‘yilgan kapitaldan olingan daromad vaqt o‘tgan sari qo‘yilgan 
kapital miqdoridan orta boradi.
Qo‘yilgan kapitaldan olingan daromad vaqt o‘tgan sari qo‘yilgan kapitalga 
tenglashadi. Bu davr investitsiyani qoplash davri deb ataladi. Bu ko‘rsatkich 
iqtisodning ishlab chiqarish sohasiga qo‘yilgan kapital quyilmaning samaradorligini 

---

144 
ko‘rsatadi. Investitsiyalarni qoplash davri kichik biznes sohasida 2-3 yil, uzoq 
muddatli quyilmalar esa 10-15 yilgacha davom etadi. Kapital quyilmalarni qoplash 
davrining normativlari degan tushuncha mavjud bo‘lib, bu xalq xo‘jaligi yoki 
tarmoqlarda qo‘yilgan kapital quyilmalarning qoplash davrining o‘rtacha miqdori 
deb tushuniladi. O‘rta hisobda investitsiyalarni qoplash davri qilib iqtisodda 6-8 yil 
deb qabul qilingan. 
Investitsiyalarning milliy daromaddagi hissasi investitsiya normasi deb ataladi. 
Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
100
*
ЯМД
ЯИС
ЯИН

Bu erda: 
YAIN
- yalpi investitsiya normasi, 
YAIS
- yalpi investitsiya summasi, 
YAMD
- yalpi milliy daromad. 
Investitsiya samaradorligi ko‘rsatkichlarini hisoblash amalda vujudga kelgan 
ko‘rsatkichlarni tadqiqot qilishga asoslanishi kerak. Bularga quyidagilar kiradi: 
Umumiy iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichi samarani investitsiya hajmiga 
nisbati bilan aniqlanadi: 
xalq xo‘jaligi bo‘yicha: 


