Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

1. Tarkibi bo‘yicha tasniflash: 
iqtisodiy risk; bozor riski; inflyasiya riski; 
valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing 
riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm-texnika riski; informatsion 
risk va boshqalar. 
2. Muddati bo‘yicha tasniflash: 
qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar. 

---

141 
3. Olinadigan natijaga qarab tasniflash: 
spekulyativ risk - ular ta’sirida katta 
zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar (ekologik, siyosiy, tabiiy, 
transport va tijorat risklari) - ular ta’sirida nolga teng bo‘lgan zarar(foyda) ko‘rish 
mumkin. 
4. Loyihaga ta’sir etish darajasi bo‘yicha tasniflash: 
mumkin bo‘lgan risklar - 
ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul 
tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar – daromaddan va kiritilgan 
investitsiyalardan ayrilish xatari. 
5. Loyiha faoliyati ishtirokchilari uchun risk tahdidlariga ta’sir etishning 
imkoniyatlarini mezonlari bo‘yicha tasniflash: 
ichki va tashqi risklar ajratish 
mumkin. Tashqi risklarlarga siyosiy risklar va fors-major risklari (tabiiy ofatlar) 
kiradi. Tashqi risklar loyiha faoliyatining barcha faza va bosqichlarida mavjud. 
Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi 
(fazasi) o‘ziga xos risklar bilan bog‘liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi 
fazasida) ko‘proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, 
informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo‘ladi. Investitsiya bosqichida ko‘proq 
ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, 
ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz 
bo‘lish ehtimoli mavjud. 
Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo‘lgan soha deb hisoblanadi. Undagi 
risklar ikkita katta guruhga bo‘linadi: tizimli risklar va tizimsiz risklar. 
Tizimli risklar 
(investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta’siriga ba’zi bir 
qimmatli kog‘ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. 
Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra ko‘pchilik 
emitent va qimmatli qog‘ozlar egalari zarar ko‘rishlari mumkin. Tizimli risklarga 
quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyasiya riski; siyosiy risklar. 
Tizimsiz risklar 
- xatarga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar yoki ularni majmuasi 
uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog‘ozlari yoki tarmoqning 
qimmatli qog‘ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; 

---

142 
moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. 
Bundan tashqari, investiyalarni jalb qilish amaliyotida hech bir guruhlash 
mezoni doirasiga kirmaydigan risklar ham mavjud: 
- iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy holatning o‘zgarib turishi, investiyalash 
va foydadan foydalanish shartlari bilan bog‘liq risklar; 
- tashqi iqtisodiy-savdo va mahsulot etkazib berishga cheklashlar kiritish, 
chegaralarning berkilishi va shu kabi ehtimolliklar riski; 
- siyosiy holatning noaniqligi, hududdagi yoki mamlakatdagi noma’qul 
ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar riski; 
- texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika-texnologiya 
parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to‘liq emasligi yoki 
noaniqligi; 
- bozor kon’yunkturasining, ya’ni aniq davrdagi iqtisodiyotning joriy holatini 
xarakterlovchi belgilar o‘zgarib turishi (baho, valyuta kurslari, YAMM va 
boshqalar); 
- tabiiy iqlim sharoitlarining, tabiiy ofatlar ehtimolining o‘zgarib turishi; 
- ishlab chiqarish texnik risklari (asbob-uskunalarning buzilishi va to‘xtab 
qolishi, ishlab chiqarishdagi brak va boshqalar); 
- loyiha ishtirokchilarning o‘zlarini tutishlari, qiziqishlari, maqsadlarning 
noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro‘si haqidagi ma’lumotlarning 
to‘liq emasligi, noaniqligi. 
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va loyihaning ayrim turlari bo‘yicha risklar 
bo‘lishi mumkin. Masalan, konchilik va neft-gaz qazib chiqarish sanoatida geologik 
riskka, ya’ni zaxiralarni to‘g‘ri baholash riskiga alohida e’tibor beriladi. Kimyo 
sanoati, kon qazib olish, qora va rangli metallurgiya loyihalarida ekologik riskka 
katta e’tibor beriladi.