Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali zooinjeneriya, veterinariya

jadval
Oziqlantirish tiplari bo‘yicha bo‘g‘oz va emizikli cho‘chqalar uchun ratsion strukturalari

Urg‘ochi cho‘chqalarning fiziologik holati	Qishda							YOzda
	Konsen-tratlar		Ildizmevaliliar, omuxta silos		O‘t uni		Konsentratlar			Ko‘k ozuqalar
	O‘simlik dunyosidan olingan	Hayvonot va mikrobiologik olamidan olingan					O‘simlik dunyosidan olingan	Hayvonot va mikrobiologik olamidan olingan
Konsentratli-kartoshkali oziqlantirish tipi
Qochirilmagan va bo‘g‘oz	50-60	-		40-35		5-10		70-75	-		30-25
Emizikli	65-70	5		20-25		5		70-75	5		20-25
Konsentratli-ildizmevali oziqlantirish tipi
Qochirilmagan va bo‘g‘oz	60-65	-		25-30		5-10		75-80	-		25-20
Emizikli	65-70	5		20-25		5		80-85	5		10-15
Konsentratli oziqlantirish tipi
Qochirilmagan va bo‘g‘oz	70-75	-		15-20		5-10		85-90	-		10-15
Emizikli	75-80	5		10-15		5		85-90	5		5-10

Ratsionlar albatda mineral va vitaminlar blan boyitilgan bo‘lishi kerak, buning uchun osh tuzi, bo‘r, suyak uni, ozuqaviy fosfatlar, mikroelementlar tuzi va vitaminli preparatlaridan foydalaniladi. Buning uchun ratsionning quruq massasiga nisbatan 1% miqdorda premikslardan foydalanish yaxshi natija beradi.

Bo‘g‘ozlikning birinchi yarimida bir kunda 2 mahal, ikkinchi davrida esa 3 mahal oziqlantiriladi. Tug‘ishdan 10-15 kun oldin konsentrat ozuqalar suyuq atala shaklda berilib, kunlik norma ikki marotoba kamaytirilib ratsion engil hazmlanuvchi ozuqalar bilan boyitiladi, masalan bug‘doy kepagi, suli yormasi va boshq.
Tug‘ruqdan so‘ng ona cho‘chqalarning energiyaga bo‘lgan talabi keskin oshadi, ayniqsa protein, shu jumladan o‘rinalmashmaydigan aminokislotalar, mineral va vitaminlarga. Bu ko‘rsatkichlarning etishmasligi natijasida cho‘chqalarning ozib ketishi, sutdorligining pasayishi, cho‘chqa bolalarning o‘sish va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi.
Emizish davrida ona cho‘chqalarning to‘yimli moddalarga bo‘lgan talabi ularning tirik vazni, yoshi (2 yoshgacha va undan katta), emizadigan cho‘chqa bolalariga (10 bosh, agar bundan kam yoki ko‘p bo‘lsa hisob-kitob orqali tenglashtriladi) hamda cho‘chqa bolalarini onasidan ajratiladigan muddatlariga (60, 35 va 26 kunlikda).

23-MASHG‘ULOT MAVZUSI: NASLLI AYG‘IRLAR UCHUN OZIQLANTIRISH RATSIONINI TUZISH.
Darsning maqsadi. Elinning anatomo-fiziologik tuzilishini, sut maxsuldorligini va uni hisobga olish usullarini o‘rganish.
Kerakli jixozlar: mashg‘ulot auditoriyada o‘tkazilib, amaliy mashg‘ulot kitobi, rasmlar, mo‘lyajlar, albomlar, plakatlar hamda jadvallardan foydalaniladi. Biyalarning elin tuzilishi, sut maxsuldorligi va uni hisobga olish usullari o‘rganilib, ish daftariga yozib borialadi.
Dars mazmuni. Biyalarning sut maxsuldorligi uni boqish va asrash darajasiga, zot xususiyatiga, yoshiga, elinining shakliga, individual xussiyatlariga, eksterer va konistitutsiyasiga bog‘likligini o‘rganish.
Biyaning sut maxsuldorligini oshirishda elinining shakli va sut ishlab chiqarish fiziologiyasiga e’tibor berish kerak. Biya elinining anatomo-fiziologik tuzilishi hamda sut ishlab chiqarish fiziologiyasi jixatidan boshqa chorva mollaridan tubdan farq qiladi.
Biyaning elini aylanasi 54-72 sm bo‘lgan ikki palladan iborat. Elin surgichlarining uzunligi 3-5 sm, chuqurligi 10-15 sm, surgichlar orasi 3-7,5 sm. sog‘in biyalar elinining massasi 1,300-3,000 g, sutdan chiqkanlarniki esa 300-500 g. Biyalar elini kosasimon, aylanasimon shaklda va echki elin bo‘lib, pallalari bir-biridan biriktiruvchi to‘qimalar orqali ajraladi. Har bir pala ikki oldingi va keyingi bo‘lakka bo‘linadi.
Ularning sut yo‘li ham aloxida-aloxida bo‘lib, bir-biri bilan tutashmaydi. Har bir bo‘lakda elini har birida ikkitadan sut ajralish tyoshigi bo‘lgan ikki surgichdan iborat.
Biya elini sut sistyornasi kichik bo‘lishi bilan boshqa hayvonlardan farq qiladi. Ularning sut sigimi juda kam. Sistyornalardan sut yo‘llari tomon tarmoqlanib ketgan. Ana shu sut yo‘llari tarmoqlangan sari ularning diametri kichrayib soni ortib boradi. Uning eng ingichka sut yo‘li tor kanalchalarga uxshash bo‘lib, faqat miqrosqop ostidagina ko‘rinadi. O‘lar alveolalarga, alveolalar esa sut ishlab chiqaradigan epitelial to‘qimalarga borib takaladi.
Biyalar sut sog‘ish sharoitiga yaxshi odatlangan holdagina ko‘p sut beradi. CHunonchi, sog‘ish paytida atrofda shovkin bo‘lishi, oldida odam turishi, ish tartibining o‘zgarishi va boshqalar sut kelishini to‘htatib qo‘yishi mumkin.
Biya elini o‘lchami bo‘yicha unchalik kata bo‘lmasa ham, lekin sut bezlariga boy bo‘lishi tufayli sigirlar katori sut beradi.
Biyalarda sut sistyornalari yaxshi rivojlamaganligi sababli xosil bo‘lgan sut yo‘llarini, mayda kanalchalar va alveolalarni tezda to‘ldiradi. SHo‘nga ko‘ra u erda sut xosil bo‘lish jarayonida ortiqcha bosim vujudga keladi, bu uz navbatida, sut xosil bo‘lishinitormozlab qo‘yadi. Biyalar elinining tuzilishidagi bu holat otlarni tez-tez sog‘ib turishni takozo etadi.
Odatda sog‘ish jarayoni juda qisqa bir-bir yarim minut davom etadi. CHunki sut sistyornasi sutdan bo‘shagan, sillik muskullar qisqarishdan to‘htaydi va sutning ko‘p qismi elinda qolib ketadi. Bunday ko‘ngilsiz holatga yo‘l qo‘ymaslik uchun biyalar har 2-3 soatda sog‘ib turiladi.
Biyalar asosan ikki usulda – qo‘lda yoki mashinada sog‘iladi. Mashinada biyalarni sog‘ish ishni yongillashtiradi va mexnat unumdorligini oshiradi. Biyalar DA-3, DA-ZA, DU-2 markali sog‘ish apparatlarida sog‘iladi. Mashinada sog‘ishda bir sog‘uvchiga 50-60 biya, qo‘lda esa 10-15 biya to‘g‘ri keladi.
Laktatsiya davrida sut berishiga qarab biyalar uch gruppaga bo‘linadi. Eng kam sut beradigan 700-1,500 l gacha, o‘rtacha sut beradigan -1500-2500 l gacha, ko‘p sut beradigan 2500-3000 l gacha.
Rossiya yilqichilik ilmiy tadkikot institutining tajriba otzavodida sersutlmigi bo‘yicha Ryabina lakabli 7 yashar sovet og‘ir yuk tortuvchi zot biya oyoqord qo‘ygan. U 348 kunlik laktatsiya davrida 6173 l sut bergan. SHuningdek 10 yoshli «Lukoshko» lakabli og‘ir yuk tortuvchi rus zot sog‘ib olingan (26-jadval).
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, biyalar sut berishi dastlabki 3 oyda juda kam miqdorda uzgarar edi.
Agar laktatsiya davrining birinchi oyida sog‘ib olingan sut miqdorini 100 protsent deb olsaq, ikkinchi oyligida 95-99 protsentni, uchinchi oyda 90-94 protsentni, turtinchi oyda 85-90, beshinchi oyda 70-80, oltinchi oyda 40-50, ettinchi oyda 30-35, saqqizinchi oyda 5-15 protsentni tashkil qiladi.
Biyalar sut maxsuldorligini oshirish kompleks zootexnik tadbirlarni qo‘llashga bog‘lik. Qimizchilik fyormalari uchun biyalar tanlaganda har 100 kg tirik vazniga nisbatan bergan sut miqdori hisobga olinadi. CHunki, biya qancha kichik bo‘lsa, shuncha ozuq birligi kam sarflanadi.
Og‘ir yuk tortuvchi, qirg‘iz, kozoqi zotlar va ularning duragaylari, jabe tipli kozoqi biyalar, boshqird, buryat boshqa zotga nisbatan birmuncha syorsut hisoblanadi.
Biyalarni aniq muddatlarda tez-tez sog‘ib turish kerak. Sog‘ish (sutkasiga) soni laktatsiyaning oyiga, beriladigan ozuq miqdoriga va uning tuyimliligiga bog‘lik.

26. Har xil zotga mansub biyalarning sut maxsuldorligi.

Zotlar	5 oy laktatsiya davrida o‘rtacha sut sog‘ib olingan	Oylar bo‘yicha					Sutkalik o‘zgarishi		Tekshiruvchilar
		1	2	3	4	5
YAngi qirg‘iz	2493	543	522	501	483	444		15-21		M.S.Mironyonko
Qirg‘iz	1927	360	390	441	396	360		10-14		-«-
qorabayir	1701	376	394	334	345	252		9-14		M.K.Soxtaev
loqay	1507	375	393	352	245	152		8-13		A.M.Allagujin
Boshqird	1606	386	381	351	280	208		7-14		O.I.Krasnova
Og‘ir yuk tortuvchi sovet zoti	2424							9-24		M.S.Mironyonko
Og‘ir yuk tortuvchi rus zoti	2407							9-24		-«-
Kozoqi duragay	2520							12-25		Z.P.CHyorepanov
Buryat	1730									S.B.Jigjitov

Sog‘ilayotgan biyaning semizligi 2 kategoriyadan past bo‘lmasligi kerak. Sog‘ilayotgan biya ariq bo‘lsa, berilgan qushimcha ozuq avvalo uning organizmini tiklashga sarflanadi. Bug‘ozlik davridan boshlab biyalar kat’iy ratsion asosida ozuqlanishi kerak. Biyalar sutini iydirish yo‘li bilan ham oshirish mumkin. CHunki biyaning elini ko‘proq qo‘lunni emizishga asoslangan.