Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

Texnologik jarayonning bajarilishidagi asosiy sifat ko’rsatkichlari 
quyidagicha: 
CHigitni tozalash va saralashga uzatish notekisligi
 
±
5%
 
Tozalash effekti:
 
 
og’ir aralashmalar bo’yicha
 
100%
 
mayda aralashmalar bo’yicha
 
20% dan kam emas
 
1000 dona chigit massasining ortishi
 
2 gr.dan kam emas
 
 
Topshiriq va nazorat savollari: 
1. Urug’lik chigitni tayyorlash texnologiyasini gapirib bering.
2. Urug’lik chigitni tayyorlash jarayonida asosan e’tibor beriladigan omillarga nimalar 
kiradi.
3. Urug’lik chigitni tayyorlash jarayonida uning sifatini belgilovchi ko’rsatkichlar haqida 
to’liq ma’lumot bering. 
 

---

7 – ma’ruza: Paxta tayyorlov korxonalari va tayyorlov maskanlarini loyihalashtirish 
Reja: 
1.Paxta tayyorlashni tashkillashtirish va uning sifatini nazorat qilish. 
2.Paxtani tayyorlash punktlarining vazifasi va ularning asbob – uskunalar bilan 
ta’minlanishi. 
3.Paxtani tayyorlash, saqlash va qayta ishlashga jo’natish ishlarini hujjatlashtirish. 
4.Paxta xom ashyosini saqlash jarayonida hisob-kitob ishlarini olib borish. 
5.Paxta tayyorlash punktlari va paxta zavodlarida tashish-tushirish ishlarini 
mexanizatsiyalashtirish. 
 
1.Paxta tayyorlashni tashkillashtirish va uning sifatini nazorat qilish. 
Paxta tayyorlash punktlari va paxta zavodlari terilgan hamma paxtani o’z vaqtida 
to’xtovsiz qabul qilish va paxtani quritish-tozalash tsexlarining unumli ishlashini 
ta’minlashi, qop-qanorlarni va terishga kerakli etaklarni xo’jaliklarga yetkazib berishi, 
shuningdek, paxta zavodidan keltirilgan urulik chigitlarni vaqtincha saqlab, belgilangan 
tartib bo’yicha o’z vaqtida xo’liklarga tarqatishi lozim. 
Paxta qabul qilish mavsumi boshlanishidan oldin tayyorlash punktlarini paxtani 
to’xtovsiz qabul qili shva uni saqlash uchun tayyorlash kerak. Buning uchun hamma 
omborlarning tomlari va maydonchalari tekshirib chiqiladi va pollari asfalьt qilinadi. 
Tayyorlangan paxtani saqlash uchun kerakli kerakli maydonchalarning yuzasi hisoblab 
chiqiladi, agar ularning yuzasi yetishmasa yangi omborlar yoki maydonchalar quriladi. 
Ombor va maydonchalarga keladigan yo’llar hamda punkt hovlilari tozalanadi. 
SHuningdek, tayyorlash punktlaridagi laboratoriyaning asbob-uskunalari tekshiriladi va 
kerakli tuzatish ishlari bajariladi. Yetishmagan asbob-uskunalar bilan ta’minlanadi.
O’t o’chirish asbob-uskunalarini ham tekshirish va ishga taxt qilib qo’yish lozim. 
O’lchash asboblari bo’yicha vakil (metrolog mutaxassis) tosh-tarozilarni tekshirib, 
o’zining belgisini (kleymosini) qo’yishi kerak. SHu bilan bir qatorda paxta qabul qilishda 
va uni saqlashda kerak bo’ladigan mexanizatsiya vositalarini ham bir sidra ko’zdan 
kechirilib, ta’mirlash kerak bo’ladi.
Paxta tayyorlash punktining tovarovedi xo’jalik vakili Bilan birgalikda tarozilarning 
to’g’ri ishlashini etalon toshlari bilan tekshiradilar va shu to’g’rida akt tuziladi. SHundan 
so’ng qabul qilingan paxtani laboratoriyada tekshirishga olingan namunalarni solish uchun 
maxsus germetik-yaxshi yopiladigan idishlar tayyorlanadi. 
Barcha tayyorlash punktlarida, shu jumladan zavodlar qoshidagi punktlarda ham 
paxta faqat kech soat 22.00 gacha qabul qilinadi. qabul qilinayotgan paxta sorti uning 
o’rtacha namunasining tashqi ko’rinishini, chigitli paxta standarti etalonining dublikatiga 
va paxta tashqi ko’rinishining O’zRST 615-94 da keltirilgan ta’rifiga solishtirib ko’rish 
yo’li bilan aniqlanadi.
Paxtaning sanoat sortlari chigitli paxtaning tashqi ko’rinishi, tolasining pishiqligi, 
namlik va ifloslik darajasi bilan bir-birlaridan farq qiladi. Sortlar bo’yicha chigitli 
paxtaning tashqi ko’rinishi quyidagicha bo’lishi lozim: 
I-sort-chigitli paxta pishib yetilgan, qo’l bilan ushlaganda zich, ko’pchib turadigan 
va elastik bo’ladi. 
O’rta tolali paxta och novvot rangli va oq bo’lib, ingichka tolali paxta esa novvot 
rangida bo’ladi. qo’lda terilgan paxtaning pallalari yirik bo’lib, hamma tarafidan tolalari 
yaxshi yozilgan bo’ladi. bu paxtaning pallalari tashqi tomonidan maydaroq to’lqinsimon 

---

tuzilishda bo’ladi. ingichka tolali paxtaning pallalari esa bir tomonlama mayda 
to’lqinsimon tuzilishda bo’ladi. 
Mashinada terilgan paxta yakka chigitlik, cho’zilgan va titilgan, tolasi bir oz 
buralgan pallalardan iboratdir. 
II-sort–chigitli paxta yaxshi ochilgan, lekin juda ham pishib yetilmagan, qo’lda 
ushlab ko’rganda elastikligi I-sortga qaraganda kamroq, oq yoki och novvot rangli bo’lib, 
ba’zi hollarda namlik yoki sovuq ta’sirida hosil bo’lgan sariq dog’lari bo’lishi mumkin. 
Ingichka tolali paxtaning rangi esa och novvot yoki to’q novvot rangda bo’lib, sovuq va 
namgarchilik ta’sirida hosil bo’lgan sariq dog’lari bo’ladi. 
Qo’lda terilgan II-sort paxtaning pallalari I-sortga qaraganda maydaroq va kamroq 
hurpaygan. O’rta tolali paxta pallalari har tarafidan-ustki va ichki tomonidan yaxshi 
ko’rinadigan to’lqinsimon tuzilishda bo’ladi. pallalarning tub tomonida pishmagan tolalar 
uchraydi. Ular yaltiroq qatlamga o’xshab ko’rinadi. 
Ingichka tolali paxta II-sortining pallalari har tarafdan birinchi sortga qaraganda 
birmuncha mayda to’lqinsimon tuzilishda bo’ladi. 
Mashinada terilgan paxtada (dalada tozalangan yoki tozalanmaganiga qaramasdan) 
yakka chigitli paxta pallalari, cho’zilgan va titilgan, tolalari buralgan bo’ladi. o’rta tolali 
paxtadagi kabi bunda ham yaltiroq qatlam-pishmagan tolalar uchraydi. 
III-sort-chigitli paxta asosan to’liq pishib yetilmagan bo’lib, pishmay qolgan 
pallalari ham uchraydi. Ob-havo sharoitiga qarab paxtaning rangi xira oq yoki novvot 
rangidan sariqroq bo’lib, to’q sariq dog’lari bo’ladi. ingichka tolali paxta esa novvot 
rangidan sariqroq rangda bo’lib, sariq dog’lari bo’ladi. qo’lda ushlab ko’rganda II-sort 
paxtaga nisbatan zichligi va elastikligi kamroq. Mashinada terilgan paxta, asosan, yakka 
chigitli va cho’zilgan pallalardan iborat bo’lib, bir oz buralgan va titilgan bo’ladi. qo’lda 
terilgan paxta pallalari yomon titilgan va g’o’za po’chog’idagi holatini saqlagan bo’ladi. 
Paxta pallalari mayda to’lqinsimon ko’rinishda bo’lib, har xil kattalikdagi yaltiroq 
qatlamlarga ega. Yaltiroq qatlamlar paxta pallasining faqat tubidagina bo’lmasdan, ba’zi 
paxta pallalarining hamma taraflarida ham uchraydi. 
IV-sort–chigitli paxta sovuq ta’sirida o’sishdan to’xtagan g’o’zalarning ochilmagan 
va yarim ochilgan ko’saklaridan terilgan bo’lib, ushlab ko’rganda hech qanday elastikligi 
va zichligi bo’lmaydi. 
Bu xildagi paxta titilmagan va chanoqdagi holatini yo’qotmagan bo’ladi. ob-havo 
ta’siriga qarab bu paxtaning rangi xira oq yoki novvot rangidan to’q, sariq rangda bo’lib, 
to’q jigar rang dog’lari bo’ladi. ko’rak holida terilgan va paxta chuvish (UPX-1,5) 
mashinasida tozalangandan keyin olingan paxta cho’zilgan, buralib qolgan pallalardan, 
yakka chigitli paxtadan va pishmay qolgan pallalardan iborat bo’ladi. 
Bu sort chigitli paxta pallalarida juda ko’p o’lik tolalar yaltiroq qatlam holida 
uchraydi. Ochilmagan va yarim ochilgan ko’raklardan terilgan paxta dalada tozalash 
mashinasidan o’tkazilgandan so’ng cho’zilgan, bir oz buralgan pallalardan iborat bo’lib, 
yaltiroq qatlamga o’xshash o’lik tolalari ko’p miqdorda uchraydi.
Tolasi pishmagan, kalta tolali, chuvib topshirilgan, rangi xira paxtalar V-sortga 
qabul qilinadi.
Paxtaga qo’shilib qolgan barglar, qurigan gullar, singan g’o’za po’choqlari, shoxlari, 
qum, tuproq, kesak va toshlar, shuningdek, tolasi mustahkam bo’lmagan, qurib qolgan va 
chiriganligi natijasida sinuvchan bo’lib qolgan paxta pallalari miqdoriga paxtaning 
iflosligi deyiladi. Bunday paxta pallalari ko’pincha IV-sort paxtalarda uchrashi mumkin. 

---

Mashinada terilgan paxtaning iflosligi qo’lda terilgan paxtaning iflosligiga nisbatan 
ko’proq bo’lib, unda asosan tozalanishi qiyin bo’lgan po’choq maydalari, barglar va 
umuman yirik xas-cho’plar bo’ladi. 
Paxta topshirayotgan xo’jalik vakili bilan tovaroved o’rtasida paxta sorti to’g’risida 
kelishmovchilik bo’lsa, buni tayyorlash punktidagi laboratoriya paxta tolasining 
pishiqligini va boshqa ko’rsatkichlarini tekshirib hal qiladi. 
Tayyorlash punktiga topshiriladigan qo’lda terilgan urug’lik paxtaning namligi 9% 
dan va mashinada terilgan urug’lik paxtaning namligi esa 10% dan oshmasligi lozim. 
Paxta tayyorlash punktlarida qabul qilingan paxtani xillariga qarab turkumlanadi va 
bu har bir turkum