O`zbek tilining o`g`uz lahjasiga xos xususiyatlari

Barataliyeva Zeboning O`zbek dialektologiyasi fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

O`zbek tilining o`g`uz lahjasiga xos xususiyatlari

V.V.Reshetov o`zbek shevalarining tarixiy-lingvistik xususiyatlarini va ayrim dialektlarga qo`shni tillar – tojik , qozoq ,

• V.V.Reshetov o`zbek shevalarining tarixiy-lingvistik xususiyatlarini va ayrim dialektlarga qo`shni tillar – tojik , qozoq ,
• qoraqalpoq , turkman tillari munosabatini hisobga olgan holda o`zbek shevalarining tasnifini yaratdi.
• O`zbek tili uch turkiy komponentning birikishi natijasida vujudga kelgan.

Lahjalarga quyidagilar quyidagi guruhlarga bo`linnadi

Qarluq lahjasi
O`g`uz lahjasi
Qipchoq lahjasi

O`g`uz lahjasi vakillari Xiva, Xonqa, Shovot, Hozarasp, G`azovot, Sho`raxon, Urganch singari shevalarni qamrab oladi.

O`g`uz lahjasining eng muhim o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardir

Fonetik xususiyat
Morfologik xususiyat

Fonetik xususiyat

• o`zbek tili qipchoq shevalaridagi kabi juft unlilarning mavjudligi
• qisqa va cho`ziaq unlilarning farqlanishi:
• a : t (hayvon), a : d (ism), ot (o`simlik), o : t ( olov).
• so`z boshida t va k tovushlarining jaranglashishi:
• dil (til), gel (kel);
• “bo`l” fe’lining boshidagi b undoshining tushib qolib , “ol” tarzida talaffuz etilishi v.b.

Morfologik xususiyatlar

• 1)Qaratqich kelishigi qo`shimchasining - ың , - iң shaklida ishlatilishi: atың , bashың (otning, boshning) ;
• 2)jo`nalish kelishigi qo`shimchasi uchun – a qo`llanilishi : atama
• ( otamga) ;
• 3)kelasi zamon shaklining : җak/җәk qo`shimchasi bilan qo`llanilishi: kelәҗәk;
• 4)istak fe’li shaklining - li qo`shimchasi bilan ishlatilishi : kelәl’m;
• 5)bersәnә - bersangchi turidagi buyruq fe’li shakllarining mavjudligi.O`g`uz lahjasi shevalar miqdoriga va shu lahjada so`zlovchi aholi soniga ko`ra o`zbek tilining boshqa lahjalariga nisbatan kam miqdorda uchraydi.

Xorazmning janubiy qismidagi bir qancha shevalar o‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasiga taalluqlidir. Xorazmdagi Xiva, Xonqa, Shovot, Hazorasp, G'azavot, Yangiariq, Sho‘raxon, Urganch singari aholi yashaydigan punktlarda, shuningdek Toshhovuz va To‘rtko‘l shaharlarida ham o‘g‘uz lahjasining vakillari juda ko‘p.
Shimoliy o‘zbek (Turkiston-Chimkent) gruppa shevalari (Qorabuloq, Mankent, Qoramurt, Iqon) ham, shubhasiz, o‘g‘uz elementlarining ishtirokida shakllangan. Mazkur lahja vakillari respublikaning boshqa tumanlarida (masalan, Jizzax yaqinidagi Bog'don qishlog‘ida) ham uchraydi.
O‘g‘uz lahjasi shevalar miqdoriga va shu lahjada so‘zlovchi aholi soniga ko‘ra o‘zbek tili dialekt kompleksida (boshqa lahjalarga nisbatan) oxirgi o‘rinda turadi.
2 tipdagi shevalami o‘z ichiga oladi: 1. JanuKiy Xorazm (Xiva, Yangi Urganch, Shovot, G‘azavot, Xazorasp, Yangiaiiq) shevaiari. 2. Shimoliy o‘g‘uz guruh, (Iqon,Qorabuloq) shevalari.
Chig ‘ftloy lahjasiga qarashli, ayniqsa, Samarqand-Buxoro
shevalarini lcuchli eronlashgan shevalar deb hisoblaydi.
Professor G‘ozi Olim tasnifi. U shevalami leksik, morfologik va fonetik xususiyatlariga ko‘ra tasnif qilish lozimligini uqtirgan holda shevalami 1) o'zbek-qipchoq, 2) turk-barlos, 3) Xiva-Urganch lahjalariga ajratadi
Barataliyeva Zeboxon