Devоni lug’оt-it turk



Download 47,46 Kb.
Sana10.01.2020
Hajmi47,46 Kb.
#33044
Bog'liq
10 – 12 – ASR MANBALARIDA MUTOLA SAN’ATI VA NOTIQLIK HAQIDA

10 – 12 – ASR MANBALARIDA MUTOLA SAN’ATI VA NOTIQLIK HAQIDA



Maxmud Kоshg’ariyning “Devоni lug’оt-it turk” asari – ilk turkiy yozma yodgоrlik

Mamlakatimizda istiqlol tufayli turk ellari adabiyotini yaxlit o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Ma’lumki, kelib chiqishi bir – biriga yaqin, qarindosh bo’lgan xalqlarning tarixi, madaniyati, rivojlanishi bir ildizga borib taqaladi. Bu xalqlarning urf – odatlarida, rasm – rusmlarida, xalq og’zaki ijodida bir – biriga o’xshash holatlar juda ko’p ko’zga tashlanadi. Albatta, tarixiy taraqqiyot tufayli, keyinroq ayrim farqlar ham vujudga kelgan. Jumladan, biz o’rganayotgan turk ellari adabiyoti ham xuddi shunday tarixiy taraqqiyotni boshidan kechirgan. XX asr boshlarida ota – bobolari bir bo’lgan turk qavmlarini birlashtirish, ularning aloqalarini mustahkamlash uchun ko’p harakatlar bo’ldi. 

Ma’lumki, turkiy qavmlar deganda biz o’zbek, qazoq, qirg’iz, turkman, qoraqalpoq, uyg’ur, totor, boshqird, chuvash, ozarboyjon, qorachoy, turk, gagauz, qo’miq, balqar kabi o’ttizga yaqin millatlarni ko’zda tutishimiz kerak. Bu millatlar esa Yevro–Osiyo materigining kattagina qismida joylashgan hududlarda hayot kechiradi. Ana shu qarindosh xalqlarning adabiyotini bir butun holda yaxlit o’rganish, ularning ijtimoiy – ma’naviy hayotini yaqindan anglashga yordam beradi. Yuqorida ko’rsatilgan xalqlarning eng qadimgi adabiy – madaniy yodgorligiga e’tibor bersangiz, ularda bir–biriga o’xshash asarlarning variantlariga duch kelasiz. Masalan, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlarning usmonli turklarda, ozarbayjon, turkman va o’zbeklarda bir qancha variantlari uchraydi. “Alpomish”, “Manas”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar haqida ham shuni aytish mumkin. Bunday holatni biz faqat doston janridagi asarlar misolida emas, balki xalq og’zaki ijodining boshqa janrlarida ham ko’plab uchratishimiz mumkin. Masalan, Nasriddin afandi haqidagi latifalar turk, ozarboyjon, turkman, o’zbek xalq ijodida ko’plab uchraydi. Qadimda kuylangan turli marosim va mehnat qo’shiqlari, maqollar va ertaklar haqida ham shunday holat ko’zga tashlanadi.

X-XII asrlarda yozilgan M. Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” kabi asarlari butun turkiy xalqlarning umumiy adabiy merosi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” asari faqat lug’at, ya’ni so’zlarining arabcha izohli tarjimasidan iborat bo’lib qolmasdan, balki u arablargacha bo’lgan davrdagi adabiyot namunalarini o’zida jamlab kelgan ajoyib badiiy asar ham bo’lib hisoblanadi. Chunki unda xalq og’zaki ijodiga oid turli maqollar, hikmatli so’zlar, qo’shiqlar, iboralar, dostonlardan parchalar ko’plab keltirilgan. Olti mingga yaqin turkcha so’zlarga arabcha izohlar berilgan. Ko’pgina turkiy qabila va urug’larning tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli va boshqa tomonlari haqida ham bu kitobda ma’lumotlar beriladi. Ushbu jihatdan bu asar o’z davrining qomusiy asari darajasiga ko’tarilgan. Jahon ilmi va madaniyati tarixida bu xildagi asarlarning dastlabki namunalari sifatida “Devoni lug’atit turk” asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu davrgacha jahon tarixida hyech kim tillarni bir – biriga qiyoslab o’rganmagan edi. M.Koshg’ariy bu asarni yozishda juda katta material to’plagan. Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizi bo’ylarigacha bo’lgan hududda yashayotgan turk qavmlarining tilini tekshirdi. 

Asar 1076-1077 yillarda yozilgan bo’lib, keyinchalik u uch kitob hajmida chop etildi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” nomli asari ham turkiy tilda yozilgan birinchi badiiy doston bo’lib, u didaktik, ya’ni pand – nasihat xarakteridagi asardir. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarini 1069-1070 yillarda yozib tugatgan, uni qoraxoniylardan bo’lgan Tabg’ach Bug’roxonga bag’ishlagan. Asar aruz vaznining masnaviy shaklida yozilgan bo’lib, 73 bobni tashkil etadi. Bunda ijtimoiy hayotning ko’p tomonlari qalamga olingan. Jumladan, ilm-hunar egallash, til o’rganish va so’zlashish odobi, hokimiyat va hukmdorlar to’g’risida, odob va axloq, ma’rifat to’g’risida bahs yuritiladi. Asarda Kuntug’di, Oyto’ldi, Ugdulmish, Uzg’urmish kabi ramziy obrazlar vositasida muallif o’z dunyoqarashlarini ifoda etadi. “Qutadg’u bilig”da turkiy xalqlarning XI asrdagi tili yaqqol sezilib turadi. Unda arabcha va forscha so’zlar nisbatan oz uchraydi. Bu kitob tez orada katta shuhrat qozondi. Uni “Turkiy Shohnoma” ham deb atay boshladi. Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” nomli didaktik asari ham umumturkiy xalqlarga tegishli deb qabul qilingan. Kitobning avtori va yaratilgan yili haqida ma’lumotlar nihoyatda kam berilgan. Asarning til xususiyatlaridan kelib chiqib, uni XII-XIII asrlar o’rtasida yaratilgan deb xulosa chiqarish mumkin. Bu kitobda ham odob – axloq, ilm – ma’rifat masalalari ko’tarilib chiqilgan. Shunisi xarakterliki, mazkur asarda din va shariat masalalariga tasavvuf falsafasi nuqtai nazaridan yondoshilgan. Shu boisdan bo’lsa kerak Alisher Navoiy “Nasoyimul muhabbat” nomli kitobida Ahmad Yugnakiyni mutasavvuf shoirlar qatoriga qo’shadi. 

Umumturkiy adabiyotlardan yana biri sifatida “O’g’iznoma” eposini ko’rsatish mumkin. Bu asarda turkiy xalqlarning kelib chiqish tarixi har bir urug’ning shajaralari ko’rsatilgan. Asarda ko’plab she’riy parchalar ham keltirilgan. O’g’izxonning tug’ilishi bilan bog’liq bo’lgan rivoyatlar, uning davlatni boshqarish, el-yurt obodonchiligi, turkiy xalqlarning mustaqilligi, baxti uchun olib borgan kurashlari tasvirlangan.

Biz bu yerda qadimgi turk eposlaridan ayrimlari haqida qisqacha to’xtalib o’tdik, xolos. Shuning o’zi ham turk ellari qadimdan juda yuqori darajadagi madaniyatga ega bo’lganligidan darak beradi. Bularni jamlab, jahonga ko’rsatadigan vaqt keldi. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, ko’pgina turk olimlari va yozuvchilari o’z asarlarini arab va fors tillarida yaratgan. Bu soha ham chuqur tadqiqotlar olib borishni taqoza etadi.

Devonu Lug‘otit Turk, Mahmud Qoshg‘ariyning qalamiga mansub bo`lib, Bog’dodda 1072-1074- yillar mobaynida yozilgan Turkcha-Arabcha lug`atdan iborat asardir. Turkiy tilining ma`lum va mashhur eng qadimgi lug`ati bo`lib, G`arbiy Osiyoning yozma Turkchasi haqida mavjud eng qamrovli va muhim til yodgorligidir. Qo`l yozma nushasi 638 sahifa va 9000 ga yaqin Turkcha so`z va jumlaning tafsiloti bilan birga Arabcha va boshqa tillardagi izohlarini o`z ichiga olgan. Shuningdek Turklarning tarihiga, geografik tarqalishiga, qavmlariga lahja (sheva)lariga va yashahs shart-sharoitalriga oid qisqacha kirish va matnlarni qamragan ma`lumotlar mavjud. Eski (klasik) Arab leksikografiyasi (lug`at ilmi)ning tamoyillariga ko`ra tayyorlangan lug`at, Mahmud Qoshg‘ariyning Turkiy qavmlar haqidagi batafsil ma`lumotlari bilan birga, Arab filologiyasi (til bilimi) borasida ham asosli tahsil olganligini yaqqol namoyon qiladi.

Lug`atnig mavjud yagona yozma nushasi 1266-yilda Shomda qaytadan nashr qilingan va 1915-yilda Istambulda Ali Amiri Afandi (1857-1923) tomonidan tasodifan topilgan. (Faqat oldingi asrlarda Antepli Ayniy va Kotib Chelebi ham Devondan bahs etganlar.) Ali Amiri yozmasi 1917-yilda Talat Posho (1874-1921) boshchiligoida Kilisli Rifat Bilganing (1873-1953) nazorati ostida chop etilgan bo`lib, butun dunyo Turkologlarining diqqat e`tiborini o`ziga jamlagan. 1928-yilda Turkolog Carl Brockelmann, tafsilotli izohlari bilan lug`atni Nemischa tarjimasini nashrdan chiqargan. Besim Atalayning zamonaviy (modern) Turkcha tarjimasi 1940-yilda Turk Dil Kurumu (Turk Tili Jamiyati) tomonidan chop etilgan. So`nggi yillarda Robert Dankoffning Devonu Lug‘otit Turk tarjiamsi, yangi malumotlar natijasida ba`zi muhim izohli o`zgartirishlarga sabab bo`lgan. Mahmud Qoshg‘ariyning asarlarini kashfiyoti va nashr qilinishi Turk bilimi (Turkologiya) tarihida yangi bir yol ochgan favqulodda hodisa bo`lib hisoblanadi. Mahmud Qoshg‘ariyning Devonu Lug‘otit Turk Kitobi paytida yozilgan u zamonga nur sochuvchi boshqa bir kitobi yo`qolgan.

Mahmud Qoshg‘ariy Devonu Lug‘otit Turk kitobiga yozishni shunday boshlaydi: Asragan, qo`riqlagan Tangrining nomi bilan. “Ollohning, davlat quyoshini Turk burchlaridan tug`dirganini va Turklarning diyori ustidagi samoning barcha doiralarini aylantirganini ko`rdim. Olloh ularga Turk ismini berdi. Yer yuziga hokim qildi. Jahon imperiyasi Turk irqidan chiqdi. Dunyo millatlarining tizgini Turklarning qo`liga berildi. Turklar Olloh tomonidan barcha qavmlardan ustun qilindi. Haqdan ayrilmagan Turklar, Olloh tomonidan haq uzra quvvatlantirildi. Turklar bilan birga bo`lgan qavmlar aziz bo`ldi. Bunday qavmlar, Turklar tomonidan har qanday orzulariga yetdi. Turklar, o`z himoyasidagi millatlarni, yomonlarni yovuzligidan himoya qildi. Jahon hokimi bo`lgan Turklarga hamma muhtoj, ularga dardini anglatish, shu tarzda har qanday istak va xoxishlariga erishish uchun Turkcha o`rganishi kerak

Mahmud Kоshg’ariy o’zining “Devоnu lug’оt-it turk” (turkiy tillar lug’ati) asari bilan butun dunyo turkiy xalqlarinining bоy xalq tilini jamlab o’ziga xоs devоn tuzdi va bunga mazkur xalqlarning turli lahjalari, urf-оdatlariga оid qimmatli materillarni ham kiritib, o’ziga xоs qоmusiy asar yaratib berdi. Mazkur asar butun dunyo tilshunоs va turkshunоs оlimlarining e`tibоriga tushdi Jumladan, “Devоnu lug’оt-it turk”ni 1982 yilda AQSh Chikagо universiteti turkshunоslari Rоbert Denkоff va Jоn Kellilar ingliz tiliga tarjima qilishdi. Asarning har uchchala qismi uning turkcha nashridan amalga оshirildi. Bu xayrli ish tufayli оkean оrti xalqlari ham Mahmud Kоshg’ariy ijоdidan bahramand bo’lishdi. Hоzirda mazkur manbaa tufayli turkiy maqоl va hikmatlarni ingliz tiliga tarjima qilish masalasiga оid bоy tajriba yaratildiki, tarjimashunоslik fani оldiga bu juda qiziqarli va dоlzarb bir masalani qo’yadi.

Mahmud Kоshg’ariy XI asrning eng buyuk kishilaridan biridir. Uning “Devоnu lug’оt-it turk” asari jahоn turkоlоgiya fanining nоdir manbalaridan hisоblanadi. Uni tоm ma`nоda turkshunоslikning lisоniy-adabiy qоmusi deb atash mumkin. Ayni paytda ushbu asarda o’sha davr turkiy xalqlarining fоl klоri, tarixi, mifоlоgiyasi va geоgrafiyasiga dоir qimmatli ma`lumоtlar berilgan.

“Devоnu lug’оtit turk” asari dunyo yuzini ko’rishi bilan ilk qоmusiy turkshunоsga jahоn оlimlarining nazari tushdi. Bugungi kunga qadar mazkur asar bo’yicha juda ko’p tadqiqоtlar yaratildi. Ammо hanuzgacha bu tadqiqоtlarni tugallangan darajaga yetdi, deb bo’lmaydi. “Devоn” bo’yicha hali munоzarali muammоlar anchagina. Shulardan biri asarning yozilgan yili bo’yicha. Ayrimlar uni 1072 yilning 25-yanvarida yozishga bоshlanib, 1073-1083 yillarda yakunlangan, deyishadi. Shuningdek, asardagi lug’at birliklarining sоni 7500dan 9000 tagacha ekanligini ta`kidlashadi.

Mahmud Kоshg’ariyning qaysi millatga mansubligi ham juda katta baxslarga sabab bo’lmоqda. Uni ayrim оlimlar uyg’ur, turkman, o’zbek, turk yoki qоzоqlarning biriga mansubligini aytishadi. Uni turkman ekanligini ham ta`kidlashadi. Ammо biz Mahmud Kоshg’ariyning aynan bir turk millatiga mansubligini asоsli, deb aytоlmaymiz. Chunki u davrda turkiy qabilalar endigina millat sifatida shakllanib kelayotgan edi. Mahmud Kоshg’ariy ularni bir maxrajga birlashtirdi. Kоshg’ariy yozgan asar tili o’sha davr Markaziy Оsiyodagi turkiy xalqlarning adabiy tili ekanligini yana bir bоr ta`kidlash lоzim.

Taniqli turkshunоs оlim E.V.Sevоrtyan shunday deydi: “Hоzirgi zamоn turkiy tillarini “Devоn” bilan sоlishtirganda, ular o’rtasida juda katta mushtaraklik bоrligi tayin. “Hоqоniy” degan atamaning o’zi ham Qоraxоniylarning sultоni Bug’ra Hоqоn nоmidan оlinganligi ma`lum. Prоfessоr T.Gadjievning yozishicha, bugungi juda ko’p turkiy tillardagi antrоpоnimlar etnоnimlarga aylangan. Shuning uchun ham turk etnоslarini bir-biridan ajratishda qiyinchiliklar kelib chiqib turadi. Masalan, turkmanlarni “Devоn”dagi Mahmud Kоshg’ariyning turkmanlar va o’g’uzlar haqidagi fikrlari ko’prоq qiziqtiradi49.

A.K.Kurishjanоvning ta`kidlashicha, Mahmud Kоshg’ariy tоmоnidan qipchоq lahjasi deb atalgan so’zlar bоshqa turkiy tillarga ham daxldоr. Ayni paytda bоshqa turkiy lahjalarga daxldоr deb atalgan so’zlar qipchоq dialektiga ham taalluqlidir. Bu adоlatli fikr.



Yusuf Xos Xojib “Qutadg’u bilig” asari.

Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi yagona manba uning «Qutadg’u bilig» («Saodatga yo’llovchi bilim») dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (melodiy 1069G’70) yilda yozilgan. Avtor dostonning muqaddimasida yoshi ellikdan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab Yusuf Xos Hojib XI asrning 20-yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani-Balasog’un (Quz o’rda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlaridan biri edi. Bu shahar ikki marta qoraxoniylarning poytaxti ham bo’lgan edi.

Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o’z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo’lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini, badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tabiiyot, geografiya va boshqa fanlarni o’rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy qarashlarini, medisinaga doir mulohazalarini targ’ib qildi, zamondoshlarini geometriya kabi fanlarni o’rganishga chaqirdi va hokazo.

Shu bilan birga, Yusuf Xos Hojib o’z vatandoshi, ulug’ olim Mahmud Qoshg’ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o’rgandi, adabiy til uchun, turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o’rin olishi uchun kurashdi, xalq og’zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va tradisiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg’u bilig» dostonini yaratadi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi.

Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» dostonini Balasog’unda yoza boshladi; uni Qashqarda yozib tugatdi va qoraxoniy hukmdorlaridan bo’lgan Tavg’ach Bug’raxonga (Tavg’och ulug’ Bug’ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon) taqdim qildi. Bug’raxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (muqarram, eshik og’osi) unvonini berdi. Shunday keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozondi.

«Qutadg’u bilig»ning muqaddimasida ko’rsatilishicha, doston o’z davrida keng shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda turli nom bilan yuritilgan. Chinliklar «Adabul-muluk» (deb) ot berdilar. Mochin Malikaning nadimlari «Oyinul-mamlakat» (deb) atadilar, mashriqliklar «Ziynatul-umaro» deb aytadilar, eronliklar «Shohnomai turkiy» dedilar, shuningdek, ba’zilar «Pandnomai muluk» debdilar, turonliklar «Qutadg’u bilig» deb aytibdilar.



«Qutadg’u bilig»ning qo’l yozma nusxalari va nashri

«Qutadg’u bilig»ning uch qo’l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki «Hirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. «Qutadg’u bilig»ning birinchi nusxasi XIX asrning 20-yillarida Istambulda topildi. Bu nusxa XV asrda-1439 yilda Hirotda Hasan Qara Sayil Shams tomonidan uyg’ur yozuvi bilan ko’chirilgan. Qo’l yozmani topgan olim Xammer Purgshtall uni Venadagi Qirollik kutubxonasiga topshiradi. Shuning uchun bu nusxa «Hirot» yoki «Vena» nusxasi deb yuritiladi.

«Qutadg’u bilig»ning ikkinchi qo’l yozma nusxasi 1896 yilda Qohirada topildi. Bu nusxa (XV asr) arab yozuvida ko’chirilgan bo’lib, u Hirot nusxasidan birmuncha farq qiladi. Tekstdagi juz’iy farqlardan tashqari, Qohira nusxasida Hirot nusxasidagi ayrim o’rinlar yo’q.

«Qutadg’u bilig» uchinchi nusxasi 1913 yilda Namanganda topildi va 1914 yilda ma’lumot e’lon qilindi. (Nusxa namanganlik Muhammadhoji Eshon Lolaresh degan kishining shaxsiy kutubxonasida sharqshunos olim A. Z. Validov tomonidan topilgan.) Bu nusxa ham Qohira nusxasi kabi arab yozuvida ko’chirilgan: «Qutadg’u bilig»ning Namangan nusxasi boshqa nusxalarga qaraganda birmuncha mukammalroq bo’lib, E.E. Bertelüsning taxminicha, u XIII asrning oxiri yoki XIV asrning boshlarida ko’chirilgan bo’lishi kerak. Bu nodir nusxa O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.

«Qutadg’u bilig»ning prozaik muqaddimasida ta’kidlanishicha, dostonda to’rt asosiy masala qo’yilgan va bu masalalar majoziy obrazlar qiyofasida mujassamlashtirilgan

«Qutadg’u bilig» jami Namangan nusxasida 6500 baytga 13000 misraga yaqin bo’lib, u 73 fasl-bobga bo’lingan. O’n bir bobi dostonning muqaddimasi bo’lib, muqaddima xudoga, payg’ambarga va to’rt xalifaga bag’ishlangan tardision boblardan tashqari, yoz tavsifi va Bug’raxon madhi, 7 sayyora va 12 burj, til odobi va bilimning foydasi kabi masalalarga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga oladi. Dostonning asosiy qismi 12-bobdan, Kuntug’di degan hukmdorning ta’rifi bilan boshlanadi. Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi:

Kuntug’di degan odil podsho bo’lib, uning shon-shavkati va shuhrati yaqin va uzoq o’lkalarga yoyilgan ekan. Oytuldi degan oqil bir kishi uning xizmatiga kirish istagi bilan poytaxtga kelibdi. U musofirlikning azob-uqubatlarini chekibdi hamda yor-do’st, tanish-bilish orttiribdi. Oyto’ldi Ko’samish (Istanilgan) degan do’stiga musofir bo’lib Kuntug’di poytaxtiga kelishining sabablarini so’zlab beribdi. Ko’samish unga madad berib, Kuntug’dining Xos Hojibi bilan tanishtiribdi. Oyto’ldi Kuntug’dining saroyiga borib, uning suhbatida bo’libdi. Oyto’ldini yoqtirgan Kuntug’di uni saroyga xizmatga olibdi. Oyto’ldining mansab-martabasi kundan-kun ziyod bo’lib, oxiri u vazir qilib tayinlanibdi. U saroyda uzoq vaqt xizmat qilib, aql-idroki va tadbirkorligi bilan Kuntug’dini mamnun qilibdi. Biroq yurti va oilasini sog’inib, Oyto’ldi hukmdordan ruxsat olib, o’z yurtiga qaytibdi va birmuncha vaqtdan keyin o’sha erda vafot etibdi.

Oyto’ldining O’gdulmish degan o’g’li bor ekan. U otasining so’ziga amal qilib, Kuntug’dining dargohiga kelib, saroyga xizmatga kiribdi. O’gdulmish otasining izidan borib, davlat ishlaridagi faoliyati va donoligi bilan Kuntug’dini shod va mamnun qilibdi. Kuntug’di bilan O’gdulmish o’rtasida turli xil masalalarga doir suhbat va munozaralar bo’libdi. Oqil va olim kishilarning davlat ishlariga katta foyda keltirayotganini ko’rgan Kuntug’di donishmand O’zg’urmishni (O’dg’urmish ham yoziladi) saroyga taklif qilibdi. Uzgurmish tarkidunyo qilib, kishilar orasidan chiqib ketgan ekan. U bir necha xat-xabar va oqil O’gdulmish bilan bo’lgan suhbatlaridan keyin Kuntug’dining taklifini qabul qilib, saroyga kelibdi. O’zgurmish bilan Kuntug’di davlat idora ishlari, axloq-odob va boshqa masalalar bo’yicha suhbat va munozaralar qilishibdi. O’zg’urmish Kuntug’diga ko’p o’gitva nasihatlar beribdi.



Yusuf Xos Hojibning ijtimoiy-siyosiy qarashlari

Hokimiyat va hukmdor haqida

Yusuf Xos Hojibning davlat hokimiyati haqidagi fikr-mulohazalari dastlab bek-hukmdor qiyofasida mujassamlashadi. Uning fikricha, bek davlatning yagona hukmdori bo’lib, uning amr-irodasi barcha uchun qonundir. Bek xudoning xohishi bilan beklik mansabiga erishgan kishidir. Xudo biror kishini bek qilmoqchi bo’lsa, avval unga beklik sifatlari va fazilatlarini ato qilar emish: bek «xudo ato qilgan» oliy mansabi bilan faxrlanishi, lekin, shu bilan birga o’z zimmasidagi katta va mas’uliyatli vazifalarni sharaf bilan amalga oshirishi kerak; bu vazifalar mamlakatni idora etish, uning osoyishtaligi va obodonchiligi uchun kurash, mamlakat ishi uchun foydali bo’lgan qonun-qoidalar ta’sis qilish va ularni amalga oshirish, ilm-ma’rifat ahllarini himoya qilish va boshqalardan iborat.

Agar bek ilmli va ma’rifatli bo’lsa, u olimlar va donishmandlar qadriga etadi, ular bilan aloqada bo’lib, o’ziga yaqin tutadi. Bek mayxo’rlik va turli fisq-fasodga berilmasligi, ulardan hazar qilishi kerak. Zeroki, baxt-saodat ham mayxo’rlik va fisq-fasoddan hazar qiladi, ulardan qochadi.

Bo’r ichmas karak bag fasod qilmasa,

Bu ikki qiliqdin qochar qut basa.

(Beg ichimlik ichmaydigan, fasod qilmaydigan kishi bo’lishi kerak. Bu ikki qilmishdan zinhor qut-baxt qochadi).

Mayxo’rlik davlat ishlariga putur etkazadi, turli nojo’ya hatti-harakatlarga sabab bo’ladi.

Shoir: bekning o’zigina davlat ishlarini boshqara olmaydi. Buning uchun yordamchilar-saroy amaldorlari, ishning ko’zini biladigan er kishilar, donishmand, oqil va kishilarga bosh bo’lgan tanlangan odamlar kerak deydi. Vazirdan tortib oshpazga qadar saroy ahllarining har birini alohida-alohida ta’riflaydi, ularning sifati, burchi va vazifalarini ko’rsatadi hamda bekka o’git berib, bularga nisbatan, bir tomondan, qattiq talabchan, ikkinchi tomondan, otalarcha g’amxo’r bo’lish lozim deydi.

Yusuf Xos Hojib bek va uning amaldorlari haqidagi fikr-mulohazalarini Kuntug’di, Oyto’ldi, O’gdulmish va O’zgurmishlar qiyofasida mujassamlashtirilib, ularni o’z davrining saroy ahliga bir namuna qilib ko’rsatishga intiladi. Kuntug’di-adolatli hukmdor, jonishmand va ezgu xulq-atvorli kishi. U o’z atrofiga Oyto’ldi, O’gdulmish va O’zg’urmish kabi fazilatli odamlarni to’playdi, ular bilan kengashadi, maslahatlashadi, mmalakatda tartib-qoida o’rnatadi, zolimlarga tanbeh berib, mazlumlarni shod qiladi. Uning bunday faoliyati go’yo ziddiyatlarga barham berib, hatto qo’y bilan bo’rini ham inoqlashtiradi

Ahmad Yugnakiy “Hibbat ul-haqoyiq” 

Ahmad Yugnakiyning o’zbek adabiyoti tarixida tutgan o’rni 
Qoraxoniylar davrida ijtimoiy-siyosiy hayotda bir qadar barqarorlik va iqtisodiy-madaniy hayotda rivojlanish ko'zga tashlanadi. Shuning oqibatida Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» (1069—1070), Mahmud Koshg'ariyning «Devon-u lug'otit-turk» (1072- yil) asarlari yuzaga kelgan edi. Ahmad Yugnakiyning XII asrda yozilgan «Hibat ul-haqoyiq» asari ham qoraxoniylar davridagi madaniy yuksalish mevalaridan biridir.

Ahmad Yugnakiy va uning asari haqida ham mukammal ma'lumotlar yetib kelgan emas. Ayrim ma'lumotlar kitobning o'zida mavjud:

Adib Ahmad otim, adab, pand so'zim,

So'zum munda qolur, borur bu o'zum.

Demak, muallif o'z nomini Ahmad deb tanishtirmoqda. Adib — uning ijodkorligiga ishora. Ehtimol, bu xalq orasidagi mashhurlik belgisidir.

Atasi oti Mahmudi Yugnakiy,

Adib Ahmad o'g'li, yo'q ul hech shaki, —

misralari uning otasi haqida xabar bermoqda. Demak, adib Ahmadning otasi Mahmud bo'lib, u Yugnakda istiqomat qilgan. Adib Ahmad haqida Alisher Navoiy o'zining «Nasoyim ul-muhabbat» asarida juda muhim ma'lumotlarni beradi:

«Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Aning ishida g'arib (ajoyib, qiziqarli) nimalar manquldur (naql qilingan). Derlarki, ko'zlari butov (bitgan, yopiq) ermishki, aslo zohir ermas ermish. Basir (ko'rmaydigan) bo'lub, o'zga basirlardek andoq emas ermishki, ko'z bo'lg'ay. Ammo bag'oyat ziyrak va zakiy va zohid va muttaqiy (taqvodor, parhezkor) kishi ermish.

...Haq subhonahu va taolo agarchi zohir ko'zin yopuq yaratqondur, ammo ko'ngil ko'zin bag'oyat yoruq qilg'ondur».

Bu fikrlarni «Hibat ul-haqoyiq» misralari ham tasdiqlaydi:

«Tug'a ko'rmas erdi adibning ko'zi».

Shuningdek, Alisher Navoiy Ahmad Yugnakiyning Bag'dod atrofidagi qishloqlardan birini maskan tutgani va mashhur Imom A'zam saboqlariga piyoda kelib ketishi haqida ham xabar beradi. Ammo bu Imom A'zamning shaxsiyati aniq emas. Tarixda mashhur bo'lgan Imomi A'zam VIII asrda Bag'dodda yashagan. Ammo Ahmad Yugnakiy XII asrda yashaganligi uchun gap bu yerda boshqa shaxs ustida borayotganligini tasavvur etish mumkin.

Alisher Navoiy aytgan fikrlar, shuningdek, asarning uyg'ur va arab harflari bilan ko'chirilgan nusxalarining ko'plab tarqalishi asarning Navoiy yashagan davrida ham ancha mashhur bo’lganini ko'rsatadi.


-91- 
Asar qayerda yozilgan?

Muallif Yugnak shahrini eslatadi. Bunday shahar Farg'ona, Samarqand va Turkistonda mavjud. Ayrim manbalarda bu shaharning qadimgi nomi Sig'noq bo'lib, Samarqand yaqinida deb ko'rsatiladi.

Kitob Dod Sipohsolarbekka bag'ishlangan.

Adib uning «qoshqarcha til» bilan yozilganini ta'kidlaydi:

Tamomi erur qashg'ariy til bila,

Ayitmish adib riqqati dil bila.

Agar bilsa qashqar tilin ar kishi,

Bilur ul adibning nekim aymishi.

(To'laligicha qashqariy til bilan yozildi,

Adib (asarni) tushunarli til bilan yozgan.

Kimki qashqar tilini biladigan bo 'lsa,

Adibning nima demoqchi bo 'Iganini bilib oladi.)

«Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqat sovg'alari») o'zidan oldingi didaktik adabiyot an'analarini izchil va ijodiy davom ettiradi. Asarda ma'rifat g'oyalari tashviqi yetakchi o'rin tutadi.

Asar 14 bobdan iborat. U 254 baytni tashkil qiladi. Asar an'anaviy hamd, na't va bag'ishlovlarga ega. So'ng bilim maqtovi va johillikning zarari, til odobi va uni tiyish, saxiylik va baxillik haqida bahs yuritiladi.

Adib ilm-ma'rifatga alohida e'tibor qaratadi. Bilimdonlik va bilimli kishilar ulug’lanadi, nodonlik, jaholat inson ma'naviyatini yerga uruvchi hodisalar qatorida sanaladi:

Baholik dinor ul biliklik kishi,

Bu johil biliksiz, bahosiz bishi, —

ya'ni bilimli kishi bahosi baland bo'lgan dinor — oltinga o'xshaydi. Johil, bilimsiz odam esa qadri yo'q mevaga o'xshaydi.

Bilimli — bilimsiz, baholi dinor va bahosiz meva qarshilantirishlari ikki xil hodisaga berilgan munosib bahodir. Muallif bilimli va nodon odamlar hech qachon teng bo’lmaydi, ular orasidagi tafovut aniq ko'rinib turadi, deydi. Hatto bilimli ayol erkaklar qatorida, aksincha, johil er ayollar qatorida bo'lishini istehzo bilan ta'kidlaydi. Albatta, bu yerda ma'naviy hodisalar jismoniy kuch qatorida sanalmoqda. Bilimning insonga kuch-quvvat, qudrat baxsh etishi ta'kidlanmoqda.

Adibning nazarida har bir pand-nasihat, donishmandlikning o'z o'rni bor. U nodon va johil kishilarga yo'naltirilmasligi lozim. Zero, bu ish nafsiz bo'ladi.

Adib, eng awalo, kishi har bir so'zni o'ylab, anglab so'zlamog'i kerak, deb ta'kidlaydi.

Aya do'st, biliklik yizin izlagil,

Qali so'zlasang so'z bilib so'zlagil.

(Ey do'st, bilimli kishi izidan bor,

Agar so 'zlasang, o 'ylab, bilib so 'zlagin.)

Ana shunday kishi el nazdida qadrli, obro'-e'tiborli bo'ladi. Aytilgan so'z so'zlovchini boshqalar nazariga tushirishi lozim. Buning uchun esa kishi so'z mag'zini chaqib, o'qib, uqib so'zlashi, gapirganda, boshqalarga so'zlayotganda

-92- 
mutlaqo shoshilmasligi kerak. Agar aksincha bo'lsa, so'zdan tiyilgani ma'qul.

Chunki pinhon tutilishi kerak bo'lgan so'z og'zidan chiqib ketsa, afsus, kishini boshi pushaymondan chiqmaydi.

Uqub so'zla so'zni, eva so'zlama,

So'zung kizla, kezin bashing kizlama.

(So'zni uqib so'zla, shoshib (behuda) gapirma,

So 'zingni yashir, keyin boshingni yashirib yurma.)

Ahmad Yugnakiy o'zigacha yashab ijod etgan salaflar ijodini puxta o'zlashtirgan. Bunda kitobning o'zida aniq ishoralar bor:

Bezadim kitobi mavoiz masal,

Baqig'li, o'qug'li asig' alsu teb.

(O'qimishli, savodli (kishilar) undan foydalansin, deb

(qo'llanma uchun) kitobni turli masallar bilan bezadim.) Asardagi boshqa o'rinlarda, ayniqsa, nutq odobi masalalarining yoritilishida adib Mahmud Koshg'ariy hamda Yusuf Xos Hojib ijodiga murojaat qilganligini, ularning bu boradagi qarashlarini ijodiy rivojlantirganini ochiq ko'rish mumkin. Fikrimizni quyidagi to'rtlik asosida izohlashga harakat qilaylik:

Eshitgil, biliklik neku teb ayur,

Adablar bashi til ko'dazmak turur.

Tiling bekta tutg'il, tishing sinmasun,

Qali chiqsa bekta, tishing sinur.

(Ilmli kishi nimalarni so'zlaydi, sen unga

quloq sol,

Odoblar boshi tildir, uni tiymoq zarur.

Tilingni tiy, tishing sinmasin,

Agar so'zlab yuborsang, (tiling) chiqib qolsa,

tishingni sindiradi.)

Bu yerda dastlab ko'zga tashlanadigan narsa Mahmud Koshg'ariyning «Devon-u lug'otit-turk»ida keltirilgan maqolga hamohanglikdir. Ushbu maqol XI asrda «Ardam bashi til», ya'ni «Odobning boshi — til» tarzida qo’llangan edi.

To'rtlikning keyingi qismi esa Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asaridagi misralarni yodga soladi:

So'zungni ko'dazgil, bashing barmasun,

Tilingni ko'dazgil, tishing sinmasun.

(So'zingni asragin, boshing ketmasin,

Tilingni asragin, (ya 'ni tiygin, toki)



tishing sinmasin.)

To'rtlikning birinchi misrasi yana «Qutadg'u bilig» ohanglariga monand. Aslida bu tarzdagi eslatmalar og'zaki ijod namunalariga xos xususiyat. Bu holat Ahmad Yugnakiyning xalq an'analaridan unumli foydalanganini ko'rsatadi. Shuningdek, adib ustozlari ta'siri doirasida qolib ketmasdan, ularning axloqiy-ta'limiy qarashlari zaminida o'z fikrlarini yanada balandroq pardalarda, o'z zamondoshlari talab-ehtiyojlariga monand holda kuyladi.
Download 47,46 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish