Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

21-rasm.
Pomidorning superdeterminant (a), determinant (b) va yarimdetermi-
nant (v) navlari bosh poyasida barg va gulshodalarini joylashish sxemasi
1.
Superdeterminantlilar
– asosiy poyasida 2-3 to‘p gullarni hosil qilgan-idan 
so‘ng o‘sishdan to‘xtaydi. Birinchi to‘p guli 6-7 bargdan so‘ng, qolganlari esa 1-2 
bargdan keyin yoki ustma-ust hosil bo‘ladi. 
2.
Determinantlilar
– 4-6 gulshoda hosil qilganidan keyin o‘sishni cheklaydi. 
Birinchi gulshoda 8-9 bargdan so‘ng, keyingilari 1-2 barg paydo bo‘lgandan so‘ng 
hosil bo‘ladi. O‘simliklari superdeterminantlilarga nisbatan baland bo‘yli, shu sababli 
ularga shakl berish o‘ng‘ay. Mahalliy «Subxidam» va «Gulqand» issiqxona navlari bu 
guruhga mansubdir. 
3.
Yarimdeterminantlilar
– bosh poyasini o‘sishini 7-8 gulshoda hosil 
qilinganidan so‘ng cheklaydilar. Birinchi to‘p gullari 9-11 bargdan keyin, 
navbatdagilari esa 2-3 barg hosil bo‘lganidan so‘ng paydo bo‘ladi. O‘simliklari bo‘y-
chanligi jihatidan indeterminantlilardan kam farq qiladi. Ularga Rossiyaning 
tumanlashtirilgan Gamayun navi mansub. 
Pomidorni indetenrminant navlar bosh poyasi suro‘nkali va chegaralanmagan 
holda o‘sib, balandligi 1,5-5 m gacha bo‘lgan baquvvat tup hosil qiladi. Ularni buto‘n 
o‘suv davri mobaynida gullashi va meva berish, ularni ajralib turadigan xususiyati 
hisoblanadi. Odatda bular o‘rtagi kechki va kechpishar navlardir. Ularni afzalligi 
yuqori va bir tekis hosil berishi, osonlik bilan bir poyali shakl berish mumkinligidadir. 
Indeterminant navlar orasidan tezpisharligi va qanday maqsadda foydalanishiga ko‘ra 
farqlanuvchi bir necha guruhlarni ajratib olish mumkin. Inderterminant navlar qatoriga 
mahalliy Ava-Mariya issiqxona navi ham kiradi. O‘zbekistonda tumanlashtirilgan chet 
el issiqxona duragaylarining ko‘pchiligi indeterminantdir. 

---

90 
Pomidorning determinant navlarida 3-5 dona gulshoda hosil qilganidan va 
poyasining uchida so‘nggi gulshoda shakllantirganidan so‘ng bosh poyasi o‘sishdan 
to‘xtaydi. Determinant navlar tuplari – kichik yoki o‘rta bo‘yli (40-80 sm) bo‘ladi. Bu 
navlar nisbatan tezpishar, hosilni tekis berishi bilan ajralib turadi. 
Determinant duragaylar bir qator afzalliklarga ega, xususan qisqa aylanishda. 
Birinchidan, birinichi to‘p gullarning o‘simlikni pastki qismida hosil bo‘lishi sababli 
biologik jihatidan (nihollar hosil bo‘lganidan birinchi mevasini pishguniga ketgan 
kun) tezpishar bo‘lishligi, shuningdek poyalarda gul shingillarini zich joylashishi 
tufayli (hosil berish davrining birinchi oyida) xo‘jalik jihatidan ahamiyatlidir. 
Ikkinchidan, poya uzunligi birligida 2-3 barobarga ko‘p to‘p gullari hosil qilishi, 
shuningdek oziqaga boy fonda juda kam g‘ovlashi tufayli issiqxona hajmidan samarali 
foydalanishga imkon beradi. Bulardan tashqarilar, noqulay sharoit va kasalliklarga 
chidamlidir. Determinant navlari va duragaylarining populyatsiyalari hosilni 
shakllantirish va mevalarini o‘lchami bo‘yicha bir tekis emasligi, ularni kamchiligi 
hisoblanadi. 
Pomidorni indeterminant va yarimindeterminant navlari asosan issiq-xonalarda 
o‘stiriladi, determinant navlari esa odatda plyonkali qoplmalar osti-da yetishtiriladi. 
Barcha aylanishlar uchun nav va duragaylarning kasallikka chidamliligi muhim 
belgi hisoblanadi. Jahon sabzavotchiligi amaliyotida duragaylarni kasallikka 
chidamligini quyidagi indekslar bilan belgilash qabul qilingan: T
m
– tamaki mozaika 
virusi (TMV); S
1
, S
2
, S
3 
– barglarning qo‘ngir dog‘lanishi (raqam-lar 
qo‘zg‘atuvchining irqiy tartibini bildiradi); V – vertitsilloz; F
1
, F
2
– fuzarioz (1 va 2 
irq); N – melidogenez (galovaya (qo‘ng‘ir) nematoda); R – ildizlarni po‘kaklanishi; W 
– uchini oqarib qolishi (silvering); B – bakterial so‘lish. 
Urug‘chilik firmalari qadoqlarda duragay urug‘ nomidan oldin F
1
belgisini 
qo‘yadi, bu duragayni birinchi avlodga mansub ekanligini bildiradi, so‘ng duragay 
qaysi kasalliklarga chidamli bo‘lsa yuqorida ko‘rsatilgan indekslar ko‘rsatiladi. 
Duragaylarni tanlashda xo‘jalikda eng ko‘p tarqalgan kasalliklarga chidamliligi 
bo‘yicha ajralib turadigan duragaylarga ko‘proq e’tibor berish kerak. 
Nav va duragaylarni tanlashda ularning serhosilligi, tezpisharligi, kasallikga 
chidamligi, mevasining sifati kabi ko‘rsatkichlardan tashqari boshqa xususiyatlari ham 
hisobga olinishi kerak. Masalan, mevasi kuzgi-qishki aylanishda mevalari sekin-asta 
pishib yetiladigan xususiyatlarga ega bo‘lgan nav va duragaylar ko‘proq qiziqtiradi, bu 
terim sonini kamaytirishga, tashishni yaxshilashga va mevalarni 1,5 oygacha sifatlarini 
saqlab turishga imkoniyat beradi. 
Pomidor nav va duragaylari gulshodalarini qisqa, ingichka, sinmaydigan bandli 
xususiyatiga ega bo‘lishi xo‘jalikni katta e’tiboriga sazovor bo‘ladi. Bunda 
gulshodalarni kanop bilan bog‘lash yoki maxsus plastik tutqichlardan (klipslardan) 
foydalanishga zaruriyat qolmaydi. Gulshodalar g‘uj bo‘lishi va chegaralanishga 
muxtoj bo‘lmasligi kerak.