Toshkent arxitektura-qurilish instituti

2.
16-rasm. Po‘lat ustunlarning asosiy turlari
a – o‘zgarmas kesimli; b, v – o‘zgaruvchan kesimli; d – ajratilgan 
Asosiy karkas chetki qatorlarning ustunlarini geometrik o‘qlari binoning 
ko‘ndalang bo‘lish o‘qlaridan 500 mm ichkariga suriladi. Chetki devorlarning 
ichki sirtlari esa ko‘ndalang bo‘lish o‘qlari bilan ustma-ust tushishi darkor 
(nolli bog‘lanishi). Shunday yechim qabul qilinganda chetki devorlarning 
faxverk ustunlarini erkin joylashtirishda qo‘shimcha yopmalarsiz bino tomini 
yopishga imkoniyat topiladi. 
Ustunlar qadami va bino oraliqlari o‘lchamlari devor panellari 
uzunligidan katta bo‘lgan holda, devor panellarini o‘rnatish uchun faxverk deb 
ataluvchi qo‘shimcha ustunlar o‘rnatiladi. Faxverk temirbeton yoki po‘lat 
to‘sinlardan, ba’zida havonlardan tashkil topadi. 
Yirik panelli devorlar va yig‘ma temir-beton karkasda faxverk faqat tik 
elementlar - temirbeton yoki po‘lat ustunlardan iborat bo‘ladi. Faxverk 
elementlari devor massasi va unga ta’sir etuvchi yuklarni qabul qilib, karkasga 
uzatadi. 
Faxverk elementlari poydevorlarga bikr o‘rnatiladi, tepa qismi esa 
karkasga sharnirli ulanadi. Faxverkdagi kuchlar karkasga erkin beriladigan va 

---

89 
karkasdagi yuklar esa faxverkka berilmaydigan qilib, ulanish konstruksiyasi 
amalga oshiriladi, ya’ni ulanish sirpanuvchi tayanch yechimida bajariladi. 
Baland ishlab chiqarish inshootlarida faxverk ustunlarining ustu- vorligini 
oshirish uchun kran osti to‘sinlari sathida yotiq shamol fermalari o‘rnatiladi . 
Vertikal bog‘lanishlar sanoat binolari karkaslarining bo‘ylama yo‘nalishda 
bikrligini ta’minlaydi. 
Harorat va boshqa ta’sirlardan hosil bo‘ladigan zo‘riqish kuchlarini kamaytirish 
va ularni konstruksiyasini elementlararo taqsimlanishini ta’minlaydigan bunday 
vertikal bog‘lanishlarni temperatura bloki o‘rtasida joylashgan ustunlar oralig‘iga 
o‘rnatiladi. Bunda ustunlar qadami 12m va 18m bo‘lgan hol uchun esa “peshtoq” 
(portal) ko‘rinishdagi bog‘lanishlar qo‘llaniladi. 
Bog‘lanishlar soni shamol va kran tormoz kuchini katta kichikligiga, yopma 
konstruksiyasiga “stropil osti to‘sini yoki fermasini bor yoki yo‘qligiga qarab”, 
ustunlar qadami, tom yopmasini turiga “tekis yoki nishabli” qarab belgilanadi. 
Nisbatan past binolar (7-8m) ustunlari oralig‘iga (yer silkinishi kuzatilmaydigan 
joylarda) vertikal bog‘lanishlarni qo‘ymasa ham bo‘ladi. Bog‘lanishlarni prokat 
metallardan, shveller yoki burchakliklardan tayyorlanib, ular ustunlarga payvandlash 
orqali yoki boltlar yordamida qotiriladi. 

---

90