Toshkent aloqa tehnologiyalari universiteti u. N. Karimova metrologiya va telekommunikatsiya tizimlarida o

9.3. Zanjirlar komponentlari parametrlarini
bilvosita o‘lchashlar
Zanjirlar va komponentlar parametrlarini bilvosita o‘lchashlar odatda voltmetr-ampermetr usuli va rezonans usuli bilan aniq­lanadi.
Voltmetr-ampermetr usuli. Bu usul o‘lchanayotgan qarshilik zanjirida oqayotgan o‘zgarmas tokni ham, o‘zgaruvchan tokni ham va alohida o‘lchashga uning qisqichlaridagi kuchlanishni o‘lchashga asoslangan (9.10-a rasm). Voltmetr-ampermetr usulini past chastotalarda induktivlik va sig‘imni o‘lchash uchun hamda o‘zgar­mas tokda qarshilikni o‘lchash uchun qo‘llash maqsadga muvo­fiqdir. 9.10-a rasmdagi sxemaga ikkiqutblik Z sifatida kondensatorni ulab, uning sig‘imiy qarshiligini topamiz: X_C = 1/ωC_x = U_C/I, bu yerdan sig‘im C_x = 1/ωU_x. Bu yerda ω = 2πt – sxema ta’minot manbasining doiraviy chastotasi. Agar induktivlik g‘altagi ulansa, u holda uning induktivlik qarshiligi X_L = ωL_x = U_L/I ni va induktivligi L = U/ωI ni aniqlash mumkin.
Voltmetr-ampermetr usuli uchun muntazam xatolik xosdir. Asboblarni 9.10-b rasmda ko‘rsatilganidek ulansa, u holda I_V va I, va, demak, o‘lchangan qarshilik R = U/(U/R_x + U/R) = R_x(1+R_x/R_V) endi R_x dan farq qiladi. Bu yerda R_V – voltmetr qarshiligi. Nisbiy muntazam xatolik protsent hisobida ushbu muno­sabat bilan aniqlanadi:

bundan ko‘rinadiki, uslubiy xatolik R_V qarshiligining oxirgi qiymatiga bog‘liq. R_V→H bo‘lganda δ →0. Agar R_V berilgan bo‘lsa, u holda xatolikni kamaytirish uchun R_x n R_V shartni bajarish, ya’ni 9.10-b rasmdagi sxema yordamida kichik qarshiliklarni o‘lchash muhimdir. Muntazam xatolikni R_x=R(1 + R/R_V) ni hisoblab bartaraf etish mumkin.

9.10-rasm.

9.10-d rasmdagi sxemada xatolik voltmetr R_x dagi U va ampermetrdagi U_A kuchlanishlar yig‘indisini ko‘rsatish sababli yuzaga keladi. Bu holda
(U + U_A)/I_A = (I_AR_x + I_AR_A)/I_A = R_x + R_A.
Nisbiy xatolik
d = [(R – R_x)/R_x]·100 = (R_x/R_A)·100,
bu yerdan mazkur sxemani katta qarshiliklarni n_x · R_A bo‘lganda o‘lchash uchun qo‘llash maqbulroq ekanligi kelib chiqadi. Agar R_A ma’lum bo‘lsa, uslubiy qarshilikni bartaraf etish mumkin. Buning uchun kuzatish natijasidan R_A ning qiymatini ayirish yetarlidir. U mazkur holda tuzatma bo‘ladi. Voltmetr-ampermetr usuli bilvosita o‘lchashlarga yaqqol misoldir.
Misol. Bilvosita usul bilan R qarshilik o‘lchangan. Bilvosita o‘lchash tenglamasi R = U/I ko‘rinishga ega. Seriyadagi o‘lchashlar soni 50 ta. Ushbu natijalar olingan: U=40,2 ± 0,8 V, p = 0,95; I = 5,63 ± 1,2 A; p = 0,95. Kuzatish natijalarining korrelyasiya koeffitsiyenti: r_UI = 0. O‘lchash natijasi topilsin.
(9.19) ga muvofiq, xususiy xatoliklarni hisoblash uchun ∂R/∂U va ∂R/∂I xususiy hosilalarni hamda σ_U va σ_I o‘rtacha kvadratik og‘ishlarni aniqlash zarur.
Xususiy hosilalar quyidagiga teng: ∂R/∂U = 1/U va ∂R/∂I = = –R/I. Kuzatishlar soni 50 dan foydalanib, ehtimolliklar integrali jadvalidan foydalanamiz, eundan 0,95 ehtimollikka e = 2σ mos kelishi kelib chiqadi. Shunday qilib,
σ_U = ε_U /t_U = 0,8/0,2 = 0,4; σ_I = ε_I /t_I = 1,2/2 = 0,6. 
Xususiy xatoliklar quyidagiga teng:
(∂R/∂U)σ_U = (1/I)σ_U = 0,4/56,3 = 7,1 · 10^–3,
(∂R/∂I)σ_I = –(U/I²) σ_I = (–40,2/56,3²) · 0,6 = –7,6 · 10^–3.
R ning bahosi: R = U/I = 40,2/56,3 = 0,72 Ω. Korrelyasiya koeffitsiyenti r_UI = 0 ekanligini hisobga olib, R ni o‘lchash natijasining o‘rtacha kvadratik og‘ishini ushbu formuladan topamiz:
Ishonchlilik ehtimolligi P = 0,95 ga ko‘ra ε_R = 2σ ga ega bo‘lamiz. Bilvosita o‘lchash natijasi uning ishonchliligini ko‘rsatish bilan:
R = 0,72 ± 0,02 Ω; P = 0,95.