Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquq 

normasining 

tuzilishi

2-§.

---

257

XII bob.

 Huquq 

normasi

dalangan xulq-atvor qoidasi sifatida tushunilishi mumkin, qonun va boshqa 

normativ-huquqiy hujjatlar matni orqali anglab yetiladi.

Qonunchilik hujjatida mantiqan yakunlangan rasman muayyan mustah-

kamlanishiga ega bo‘lgan davlat hokimiyatining irodasi normativ qoida sifa-

tida maydonga chiqadi. Qonun va boshqa huquqiy hujjatni yaratuvchi organ 

huquqiy norma mazmunida uning barcha tarkibiy qismlarini, ya’ni normaning 

qo‘llanish shart-sharoitlarini, subyektlarning huquq va majburiyatlarini, yuridik 

talabga rioya etilmagan holda – javobgarlik choralarini aks ettirishi lozim.

Shu bois huquqiy normaning tarkibiy tuzilishini tahlil etish ham nazariy, 

ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Huquq tizimining boshlang‘ich elementi, 

ya’ni kichik tizim sifatida huquq normasi o‘z ichki tuzilishiga ega, ya’ni huquq 

normasi mazmunan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bir necha tarkibiy qismlardan 

iborat. Ta’kidlash joizki, adabiyotlarda huquqiy normaning tuzilishi masalasida 

turlicha yondashuvlar mavjud. Xulq-atvor normalarining tarkibi haqidagi ma-

sala anchadan beri huquqshunoslarning e’tiborini jalb qilib kelmoqda. 

Huquqiy normaning uch element(gipoteza, dispozitsiya, sanksiya)dan 

iboratligi haqidagi fikrlar huquqshunoslikda keng tarqalgan. Huquqiy normada, 

avvalambor, norma qo‘llaniladigan sharoitga oid qism bor, so‘ngra xulq-atvor 

qoidasining o‘zi bayon qilinadi, oxirida esa ushbu qoidani bajarmaganlik uchun 

kelib chiqadigan yuridik oqibat nazarda tutiladi.

Ijtimoiy munosabatlarning ayrim turlarini tartibga soluvchi huquq nor-

malarining «ixtisoslashganligini» hisobga olgan holda, ko‘pchilik mualliflar 

yuridik norma tarkibidan ikki elementni ajratib ko‘rsatadilar: regulyativ nor-

malarda – gipoteza va dispozitsiya; qo‘riqlovchi normalarda – gipoteza (dispo-

zitsiya) va sanksiya. So‘zma-so‘z ifodalaganda bu odatda shunday bo‘ladi. Ush-

bu masala haqidagi bahslarning mohiyatini chuqurlashtirib o‘tirmay, ta’kidlash 

joizki, yuridik normaning uch elementli strukturasi – uning mantiqiy-yuridik 

ifodasidir. U nazariy fikrlash vositasida shakllantiriladi va o‘zining timsolida 

ushbu formulani ifodalaydi: 

«Agar... bo‘lsa, unda..., aks holda esa... bo‘ladi». 

Mantiqiy yuridik tizimni qayta tiklash uchun, mantiq talab va qoidalaridan 

tashqari yana qonunchilikni hamda yuridik texnikani, huquqiy aloqalar tizimini 

yaxshi bilish zarur. U yoki bu vaziyatda xatti-harakatning ma’lum bir qolipini 

belgilovchi huquq normalari, ya’ni xulq-atvor qoidalari, o‘zining mantiqiy yuri-

dik tarkibiga ko‘ra, gipoteza, dispozitsiya va sanksiyaga ega.

Shunday qilib, huquqiy norma quyidagi uch element (qism)dan iborat:

1) gipoteza; 2) dispozitsiya; 3) sanksiya.

Gipoteza – huquq normasining dastlabki tarkibiy elementi bo‘lib, u 

ushbu huquqiy normaning qanday sharoitlarda harakatga kelishi va uning 

dispozitsiyasi qanday sharoitlarda amalga oshishini belgilovchi hayotiy shart-

17–18-8

---