Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

253

XII bob.

 Huquq 

normasi

Demak, huquq subyekti huquq normasida belgilangan xatti-harakat 

me’yoriga rioya qilgan taqdirda, holatida huquq normasi xatti-harakat o‘lchovi, 

faoliyat mezoni sifatida namoyon bo‘ladi. Huquq normasida belgilangan qoida 

buzilganida esa, u huquq subyektining harakatiga 

baho berish vositasi sifatida 

maydonga chiqadi.

Huquq ijtimoiy munosabatlarni qat’iy tartibga solish salohiyati tufayli 

katta tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, shu bois huquq normasi huquq buzilishi 

holatlarining oldini olishga xizmat qiladi. Chunki, huquq subyekti tomonidan 

qonunda belgilangan huquqiy xatti-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda 

unga nisbatan ta’sir chorasining qo‘llanishiga olib keladi.

Huquq normasi yalpi umumiy xususiyatga ega. U ijtimoiy munosabat qat-

nashchilarining barchasiga, ularning xohish-istagiga bog‘liq bo‘lmagan holda, 

tegishli bo‘ladi. Ya’ni, ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir toifasiga, turiga 

tegishlidir (masalan, bitimlar tuzish, pensiyaga chiqish tartibi, nikohdan o‘tish 

va hokazo). 

Huquqiy normaning umumiy xarakterga ega ekanligi, avvalam-

bor, shunda ko‘rinadiki, huquqiy normada ko‘zda tutilgan analogik holatlar 

yuzaga kelaverar ekan, bu norma ham qo‘llanilaveradi va aslo o‘z yuridik 

kuchini yo‘qotmaydi. Boshqacha aytganda, go‘yo normadagi holatlar o‘zining 

yuzaga kelishini «kutib yotadi» va vaziyat vujudga kelganda ishga tushadi. 

Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 179-moddasida mus-

tahkamlangan «soxta tadbirkorlik, ya’ni ustavida ko‘rsatilgan faoliyatni amalga 

oshirish maqsadini ko‘zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foydani (daromadni) 

soliqlardan yashirish (soliqlarni kamaytirish) yoki boshqacha mulkiy manfaat 

ko‘rish maqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik tuzilmalari tuzish»dan ibo-

rat xatti-harakatning sodir etilishi – ushbu moddaning «harakat» ga kelishiga, 

qo‘llanishiga olib keladi.

Huquqiy normaning yana bir muhim jihati, uning davlat erki-iro-

dasini, hokimona amrining ifoda etishida ko‘rinadi. Shu bois, huquq nor-

masi – muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakat sodir etishni 

maslahat beruvchi tavsiyanoma bo‘lmay, balki, shu normada ko‘rsatilgan 

holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligini belgilovchi ho-

kimiyat amridir. Har qanday huquq normasi vakolatli davlat organi tomoni-

dan o‘rnatiladi yoki ma’qullanadi, shu bois u davlat amri-irodasini ifodalaydi, 

umummajburiy qoida tariqasida amal qiladi. Mabodo, huquq normasida bel-

gilangan xatti-harakat qoidasi bajarilmasa, uning bajarilishini ta’minlovchi 

davlatning majburlov choralari harakatga keladi. Masalan, huquq subyekti 

tomonidan qonunga xilof harakatlar sodir etilishi tegishli yuridik javob-

garlikka olib keladi, demak, huquq normasi davlatning majburlov kuchiga 

tayanadi.

---