Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

258

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

sharoit va mavjud vaziyatni ko‘rsatadi, ya’ni huquq normasida belgilangan xat-

ti-harakat qanday sharoitlarda bajarilishi mumkin va lozimligini bildiradi. Gipo-

tezada huquq normasida belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda 

kim tomonidan amalga oshirilishi ko‘rsatiladi. Gipoteza huquqiy normaning bir 

qismi bo‘lib, unda dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoidaning kuchga kirishi uchun 

zarur bo‘lgan aniq hayotiy holatlar (voqea, harakat, hodisalar), shart-sharoitlar 

o‘z ifodasini topadi. Masalan, fuqarolik huquqi normasi fuqarolarning muomala 

layoqati qaysi holda to‘la vujudga kelishini ko‘rsatadi. Masalan, O‘zbekiston 

Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22-moddasida «Fuqaroning to‘liq muomala 

layoqati u voyaga yetgach, ya’ni 18 yoshga yetgach, to‘la hajmda vujudga 

keladi», degan qoida mustahkamlangan. Yana bir misol: O‘zbekiston Respub-

likasi Konstitutsiyasining 66-moddasida «Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli 

farzandlar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar», deb qayd 

etilgan. Birinchi misolda qonunlarning «voyaga yetgan», ikkinchi misolda esa, 

«voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar» deyilgan qismi ushbu huquq 

normalarining gipotezasidir, ya’ni «Qachon? Qay holatlarda qo‘llaniladi?» de-

gan savolga javob ifodalangan. Normaning gipotezasida mustahkamlangan 

abstrakt ifodalangan har bir vaziyat xulq-atvor qoidasiga «hayotbaxsh» ta’sir 

etib, uni alohida darajaga ko‘taradi. Boshqacha aytganda, gipoteza yuridik nor-

mani harakatga keltirish sharti va omilidir.

Huquq normasining tarkibiy tuzilishi elementi sifatida gipoteza 

oddiy, 

murakkab va alternativ (muqobil) turlarga bo‘linadi. Agar gipotezada biron-

bir holatning mavjudligi yoki mavjud emasligi ko‘rsatilishi yuridik nor-

maning harakati bilan bog‘liq bo‘lsa, u holda bunday gipoteza 

oddiy gipoteza 

deb ataladi. Masalan, «Fuqarolik to‘g‘risida» gi qonunda bayon etilganidek, 

«Bola, agar uning ota-onasi u tug‘ilishi paytida O‘zbekiston fuqarolari bo‘lgan 

bo‘lsalar (gipoteza), bola qayerda tug‘ilishidan qat’i nazar, O‘zbekiston fuqarosi 

bo‘ladi».

Agar gipoteza huquq normasining harakatini bir vaqtning o‘zida ikki 

yoki undan ko‘proq holatlarning bor-yo‘qligiga bog‘liq qilib qo‘ysa, u 

murakkab 

gipoteza deb ataladi.

Yuqorida fuqarolik to‘g‘risidagi qonunda bayon qilingan gipoteza aynan 

shundaydir: «O‘zbekiston hududida tug‘ilgan bola (birinchi holat), fuqarolikka 

ega bo‘lgan shaxslardan tug‘ilgan bo‘lsa (ikkinchi holat), u O‘zbekiston fuqa-

rosi bo‘ladi».

Yuridik normaning harakati qonunda sanab o‘tilgan bir necha holatlardan 

biriga (u yoki bunisiga) bog‘liq bo‘lsa, unda 

alternativ gipoteza deyiladi.

Dispozitsiya – huquq normasining navbatdagi tarkibiy elementi bo‘lib, 

unda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari belgilanadi va ularning 

---