Тошкент-2021 3 Январь 2021 10-қисм Тошкент январь 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Январь 2021 10-қисм
Тошкент
“DAVRIY QONUN VA D.I.MENDELEVNING KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY 
SISTEMASI” MAVZUSINI NOAN‘ANAVIY USULDA O‘TISH
Sirdaryo viloyati Xovos tumani 
26-umumiy òrta ta’lim maktabi 
Muratova Aziza Yuldashevna 
Kimyo fani òqtuvchisi.
Annotatsiya: Ushbu maqolada kimyo fanlarida noan’anaviy usuldan foydalanib dars o‘tish 
yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar: davriy qonun,ta’lim,o‘quvchi,kimyo, innovatsiya, Mendeleev jadvali.
O‘zbekiston Respublikasida ta‘lim-tarbiya tizimini zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish 
dars mashg‘ulotlari sifatini yaxshilash, unu jahon andozalari darajasiga yetkazish asosiy 
maqsadlardan biriga aylandi.
Shunday ekan, darslarda faqat o‘qituvchi faol faoliyat ko‘rsatmasdan, balki o‘quvchilar passiv 
holatdan darsning asosiy ishtirokchisiga aylanishi, ya‘ni mustaqil ishlashlari zarur. Shu sababli 
o‘quvchilarni kimyo faniga bo‘lgan qiziqishlarini orttirish, ularga chuqur va puxta bilim berish 
borasida turli xil noan‘anaviy uslublardan, yangi pedagogik va informatsion texnologiyalardan 
foydalangan holda dars o‘tish muhim ahamiyatga ega.
Kimyo fanini o‘qitishda, an’anaviy dars usullaridan farqliroq noan‘anaviy dars usullaridan 
foydalanish, hozirgi kun talablaridan biridir. Kimyoviy elementlar davriy qonuni va davriy 
sistemasi mavzusini ham shu asnoda o‘tish o‘quvchilarga mavzuni o‘zlashtirishlariga va uzoq 
vaqt mulohazalar yuritishlariga asos bo‘ladi.
Kimyo fanining o‘rganishda ularning belgilari bilan ifodalanishini xuddi kimyo fanining 
alifbosi deb qarashga imkon beradi. Misol uchun: HOH so‘zini ikki harf ya‘ni H,O lar bilan 
yozishimiz, yoki suv so‘zini uch harf bilan ifoda etishimiz shunga misoldir.
Kimyoviy elementlar, ularning belgilari, formula va tenglamalarini tuzish uchun asos bo‘lib 
hisoblanadi. Suv so‘zi, kimyoviy formulasi ikki element bilan H
2
O ya‘ni vodorod va kislorod 
bilan belgilanadi. Metanning yonishida suv va gaz hosil bo‘ladi. Quyidagi tenglama bilan 
ifodalaymiz.
CH
4
+2O
2
=CO
2
+2H
2
O
Elementning og‘irligiga asoslanib qatorga tuzish va har bir elementning atom og‘irligi va qaysi 
element s, p, d, f ligini ko‘rsatib tushuntirish lozim.
Davriylikni kuzatish esa o‘xshash xossa va o‘xshash oila elementlarini ustma ust qo‘yish bilan 
tushuntiriladi.
H He
Na Be B C N O F Ne
K Mg Al Si P S Cl Ar
Bunda tagi birta chiziqlisi qizil rangda, tagida chizig‘i yo‘qlari esa sariq rangda ko‘rsatilishi s 
va p elementlar to‘g‘risida tushuncha beradi. O‘quvchilarning har biriga bir element berkitilib s 
elementlar qizil rangda p elementalar sariq rangda yozilib bo‘yaladi. Bunda elementlarning rangiga 
tushuncha beriladi. Davriy sistemadagi d elementlar esa ko‘k rangda ekanligini o‘quvchiga Sc ,Ti, 
V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu va Zn davriy sistemada belgilangan rang bilan belgilab ularning davriy 
sistemadagi o‘rni va d orbitalda besh yacheyka mavjudligi, undagi elektronlar soni o‘ntadan 
oshmasligi tushuntiriladi. Shundan xulosa f elementlar ham qora rangga bo‘yalgan
Ce, Pr, Nd, Pm, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb, Lu qatorda o‘quvchilar yordamida 
tushuntiriladi. Dars davomida har bir ishtirokchi o‘zining qaysi element belgisi bilan ishtirok etishi, 
elementlar to‘g‘risida ma‘lum bilim, tassavurga ega bo‘lishi ancha oson bo‘ladi. Dars davomida 
har bir harakat va ko‘rgazmali belgilar darsning ancha qiziqarli bo‘lishini ta‘minlaydi.
O‘quvchi bu darsda ham eshitib, ham ko‘radi va amalda bajarib ishtirok etadi. Bunday 
ko‘rgazmali darsda o‘quvchilarga eslab qolish imkoni ko‘proq bo‘ladi.
Adabiyotlar:
1. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. -T.: TDPU, Nizomiy, 
2003
2. Axunova G.N.,Golish L.B., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish 
va rejalashtirish. - Toshkent: Iqtisodiyot, 2009.

---

102