Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Download 2,23 Mb. bet 82/85 Sana 13.07.2022 Hajmi 2,23 Mb. #790250

Bog'liq
энтомология 11

Bu sahifa navigatsiya:

• МУҲИТ ФАКТОРЛАРИ Организм даставвал уч муҳит — V

®
•	ғумбак				®
	пилла ичидаги ғумбак
9	зарар етказиш даври				Щ
Биричи кўрини-ши		Биологик ҳолати		Кўп миқ дорда -іурини-ши
Ө		вояга етган ҳашарот пил­ла ичида		©
$		бешикчадаги личинка
ф		» бешикчадаги гумбак		♦
(+)		ҳаракатсиз вояга етган ҳа-шарот
						( + )
(-)		ҳаракатсиз личинка
—		кураш олиб бориш муд-дати
		бешикчадаги имаго 1

IV қ и с м


) ҲАШАРОТЛАР ЭКОЛОГИЯСИ


/

Ҳамма организмлар яшаб турган олдиндан билиш чораларини ишлаб

муҳитнинг ажралмас бир қисмидир. чиқишни тасаввур қилиш мумкин
Организм билан атроф муҳит ўртасида эмас.
•бўладиган ўзаро муносабатларни ўр- Ҳар бир тур ва индивид ўз эколо-
ганадиган фан экология (грекча — гиясига эга.
oikos ёки — okos — яшаш жойи ёки \j Ҳаётнинг энг юқори формаси —
муҳит ва logos — фан) деб айтилади. тур экологик система-
Ҳашаротлар ва айрим турларнинг с и д и р, яъни ҳамма организм, ҳам-
экологиясини ўрганиш муҳим илмий ма турларнинг биргаликда хаётидир.
кузатишнинг асосий қисми бўлиб ҳи- Бу турлар территориянинг ҳар қан-
■собланади. Чунки уларнинг экологик дай участкасида жойлашувчи тирик
хусусиятларини билмасдан туриб баъ- организмлар — ўсимлик ва ҳайвон ор-
зи бир назарий ва амалий масалалар- ганизмлари — биоцено з тарки-
,ни, жумладан, зараркунанда ҳашарот- бига киради.
ларга қарши кураш чораларини ҳам- Организмнинг яшаши учун муҳит
да уларнинг оммавий кўпайишини факторлари муҳим роль ўйнайди.
МУҲИТ ФАКТОРЛАРИ
Организм даставвал уч муҳит — V 3. Биотик ёки органик
ҳ а в о, сув ватупроқ таъси- факторлар: организмга тирик
рида ҳаёт кечиради. Бу ташқи муҳит табиатнинг таъсири, овқатланиш асо-
организм билан ажралмас боғлиқ бў- сида организмлараро бир-бирига му-
либ, яшаш учун қулай шароит ҳосил носабати, турлараро муносабати ва
қилади ва улар алоҳида экологик фак- бошқалар.
торларни вужудга келтиради. Буэко- у/ 4. Антропоген фактор-
логик факторларни асосан тўртта ка- лар: табиатга ва организмга одам
тегорияга бўлиш мумкин. фаолиятининг таъсири, қуриң ерлар-
/ - I. А-биотик ё к и ано-рга- ни ўзлаштириш, ирригация система-
н и к факторлар: организмга ларини қуриш, зараркунандаларга
иңлим шароитларини (иссиқлик, нам- қарши кураш, бошқа ҳайвон ҳамда
лик, ёруғлик ва бошқалар) ҳамда тор- ўсимликларни тарқатиш ва ҳоказо.
тиш кучи, атмосферанинг таркиби ва Олдинги уч фактор бирламчи —
хусусияти, радиоактивлик, рельеф ва табиий факторлар табиатда доимо бў-
бошқа факторларнинг таъсир этиши. либ келган. Антропик фактор эса
2. Гидро-эдафик ёки сув- иккиламчи, планетамиз ҳаётида янги
тупроқ ф а к. т о р л а р и, яъни сув сифат — ҳодиса сифатида вужудга
ва тупроқнинг организмга мух.им келди.
яшаш муҳити сифатида таъсири. Бун- Лекин бу классификация экологик
да ҳашаротлар экологиясида тупроқ факторларни организм билан муҳит
фактори муҳим роль ўйнайди. ўртасидаги боғланишнинг факат би-

108
IV щісм. Ҳашаритлар экологиясиг

ринчи поғонасини ташкил этиб, ўзаро муносабат моҳиятини очмайди, чунки турнингўзгарувчанлиги назарга олин-маган. Бундан ташқари, экологик факторлар организмга турлича таъ­сир этади — айрим факторлар орга-низмнинг яшаши учун қулай шароит бўлиб ҳисобланса, бошқалари ноқу-лай бўлиб ҳисобланади. ІІГунинг учун экологик факторларни анализ қилиш-да, уларнинг зарурияти, ўзгарувчан-лиги ва организмга таъсири ҳамда мослашиш реакциясини назарда ту-тиш л озим.
Турларнинг муҳит талабчанлиги ҳар хил ва бир-биридан кескин фарқ ңилади. Баъзилари иссиқликка та-лабчан, яъни иссиқлик севувчи ёки термофил, бошқалари совуқ-лик севувчи к р и о ф и л, намлнк севувчи — гигрофил ва қуруқ-лик севувчи — ксерофил. Усим-лик қопламида яшовчилар — ф и т о-фил, тупроқда яшовчилар — г е-офиллар ва боижалар. Турлар­нинг бу крбилияти ирсий бўлиб эво­люция на\гижасида вужудга келган. Бу турларнинг экологик факторларга талабчанлиги деб айтилади.
Ҳашаротлар экологиясининг асо­сий биринчи этапвазифаси экологик. факторларни, ҳашарот турига еэ тў-дасига, тур ва унинг таркибини со» динамикаси крнуниятларига таъси­рини ўрганишдир. Иккинчиси зарар-ли ва фойдали турлар учун (фойдали-си учун қулай, зарарлиси учун но-ңулай) экологик яшаш шароитларни-ўзгартириш йўлларини ишлаб чиқиш-дир.

Муҳит ҳарорати. Абио-' тик факторлар ичида ҳаётий муҳит шароитни яратишда иқлим фактор-лари — иссиқлик, намлик, ёруглик ва ҳаво ҳаракати муҳим роль ўйнайди. Айниқса, ҳашаротлар учун иссиқ-лик — термик фактор катта роль ўй-найди. Чунки ҳашаротлар _совудқон; лилаг^— пойкилотерм ор-г^аниз.мидир, яъни доимий тана ҳароратига эга эмас. Шунинг учун ҳашаротларнинг ҳаёт функцияси, уларнинг хулқи, ўсиш тезлиги, по­пуляция, динамикаси ташқи муҳит ҳарорати билан аниқланади.
Ҳашаротлар одатда 10°—40° ўрта-сидаги иссиқликда ҳаракатчан бў-лади. Ҳарорат пасайганда ҳашарот-лар овңатланишдан, сўнгра ҳаракат-ланишдан тўхтайди ва ниҳоят, нобуд бўлади. Ҳароратнинг нормадан ортиң кўтарилиши ҳам ҳашаротларга салбий таъсир кўрсатади.
Ҳарорат ҳашаротлар жинсий маҳ-сулотнинг етилишига ҳам таъснр эта­ди. Сули швед пашшаси ғумбакдан

Download 2,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: