Тошкент — «МЕҲнат» —1986

АБИОТИК ФАКТОРЛАР*
чиққандан кейин 22° иссиқликда 10» кундансўнг, 17°—14', 14⁰—36 ва 4° да. эса 50 кундан сўнг тухум қўяди. Ле­кин ҳарорат нормадан ортганда ҳа-шаротларнинг наслдорлиги пасаяди^ ёки тўхтайди. Масалан, ғўза битининг-' тирик туғилиши иссиқлик 30° дан¹ ортганда пасаяди.
Ҳашаротларнинг эмбрионал ва¹ постэмбрионал таращиёти юңори ҳа-роратда тезлашади. Натижада тарақ--қиёт цикли қисқаради ва ҳашарот' тезроқ кўпаяди. Беда мўри қурти 17°' атрофида 56 кунда, 21° да 3.4 кунда,, 22° да 31 кунда ривожланади.
Ҳар хил турга мансуб ҳашаротлар--нинг юқори температурада тез ривож-ланишининг маълум чегараси бор. Масалан, ўтлоқ парвонаси ғумбаги--нинг ривожланиши фақат 26° иссиқ--ликкача тезлашиб боради, темпера­тура бундан ортса ривожланиш секин--лашиб, сўнгра тўхтайди ва ниҳоят, че-гарадан ошганда ҳашарот ўлади., Маъ--лум ҳарорат нуқтасидан пастда ёки^: юкррида ривожланиш тўхтаса, ўша: ҳарорат ривожланишининг пастки
(ёки ю қ о р и г и чегараси деб айти-Клади.
Ҳашаротларнинг совуққа чидам-."лилиги уларнинг сони ва тарқали-ішида муҳим роль ўйнайди. Кўп тур ҳашаротлар совуққа чидамлидир. Ма-'салан, кўкқурт — 11° гача, ўтлоқ пар-івонаси қурти — 30° гача бардош бе­ради. Л. К. Лозина—Лозинский ўт-казган тажрибаларда поя парвонаси ңурти ҳатто —80° ва" —190° гача чи-.даган. Совуққа чидамлилик организм-•нинг ҳолатига ва совитишнинг секин тезлигига, умуман биохимиявий ҳам-да физиологик хусусиятларига бог-лик.
Ёғ таначалари кўп, эркин сув миқ-дори кам бўлса, ҳашарот совуқка кўпроқ чидайди. Масалан, кукңуртда -ёғ таначаси кўп ва суви кам бўлса у —8—11° ўртасида ҳалок бўлади, ёғ таначалари яхши тараққий этмаган ва эркин сув кўп миқдорда учраса -ңурт — 5—6° да нобуд бўлади. Совуқ ва илиқ ҳароратларнинг нотекис ал--машиниши ҳашаротлар учун ҳалокат-
лидир._ -
—Ҳ1шаротлар1ГйТггҳароратга қараб ривожланиш тезлигини ҳақиқатга -яқинроқ аниқлаш ва йил мобайнидаги «бўғин бериш миқдорини белгилаш учун ривожланиш самарали ҳарора-тини аниқлаш муҳим роль ўйнайди. Ривожланиш нуқтасидан юқорида ва .чоқори шуктадан чиқмаган оралиқда ;жойлашган иссиқлик самарали -ҳ а р о р а т деб айтилади. Бу ҳаро-рат ҳашаротнинг нормал ривожлани-кшини таъминлайди. Самарали ҳаро-ратни аниқлаш учун пастки нуқта ривожланиш ҳароратини билиш шарт. .Агар пастки нуқта ривожланиш ҳа-рорати — t_x аниқ бўлса, ҳашарот ри­вожланган ҳароратдан — t олиш йў-.ли билан, яъни t — t_l самарали ҳаро-рат аниқланади. Ҳашаротларнинг бир •неча хил (камида икки хил ҳароратда •ривожланиши учун керак кунлар миқ-.дори п) термостат ёрдамида экспери-гментал усулда аниқланади.
Ҳар бир ҳашарот турларининг ри­вожланишини тўлиқ ўтиши учун маъ­лум миқдорда иссиқлик энергияси, яъни самарали ҳарорат йиғиндиси (С) зарур. Бу қуйидагича аниқла-нади:

Кўп олимларнинг олиб борган ку-затишлари кўрсатишича ҳар бир ин­дивид ва турнинг ривожланиши учун зарур бўлган самарали ҳарорат йиғин-диси иссиқлик кон,станти деб белгиланади. Иссиқлик константи турнинг характерли белгиси бўлиб унинг катталиги турини иссиқлик-ка — экологик факторга талабчанлик даражасини аниқлайди.

Баъзи бир ҳашарот турларининг ривожланиш бўсағаси ва самарали ҳарорат йиғиндиси қуйидаги жадвал-да берилган (И. В. Кожанчиков ва бошңа авторлар).
1 - ж а д в а л

Турларнинг номи

Пастки та-ракқиёт бў-сағаси ;