Тошкент — «МЕҲнат» —1986

w

ін бир-биридан ажралиб туради-бўғимлардан иборат; 4) a р р а-МОИ мўйлов — бунда бўғим-нинг бир томони арра тиши каби гик бўлади; 5) 'тароқсимон й л О в — бўғимларнинг бир то-ида узун-узун тишлар бўлади. ўғнағичсимон мўйло в— цаги бўғимлари салгина кенгая-7) б о ш л и мўйлов — ўчида-Іуғимлари жуда йўғонлашиб бош-ҳосил ңилади; 8) дуксимон Я л о в — ўрта бўғимлари туби-I ва учидаги бўғимларига нисбатан а йўғонлашади; 9) я п р о қ с и-і ёки елпиғичсимон мўй-в — унинг учидаги бўғимлари яп-іа шаклида бўлади; 10) патси-Н мўйлов — бўғимларининг і ёки уч томонида ҳар хил узун-[Ш ўсимталари бўлади; 11) қ и л-1 и мўйлов — учта бўғими-бирида оддий ёки шохланган қил-іулади; 12) н о т ў ғ р и ш а к л-м ў й л о в — айрим бўғимла-інг катта-кичиклиги ва шакли хил бўлади,
А — кемирувчи оғиз аппарата (қора суваракники)' — ялгб сўрувчи (асалариники); В — сўрувчи (капа-лакники); Г — санчиб -сўрувчи (қандаланики). А, Б: 1 — устки лаб; 2 — устки жағлар; 3 — пастки жағ пайпаслагичлар; 4 — 5 — пасткн жағнинг ташқи ва ичкн ўсимтаси; в — устунча; 7 — асосий бўғим г S — ияк ости бўги.ч; 9 — ияк; 10 — тилча; // — тилч» қопчаси; 12 — "пастки лаб бўғимли пайпаслагичлар. В: [/— хартумча; 2 — пастки лаб пайпаслагичлар;
3 — мўйловлар.
Г: 1 — бўғимли хартумча; 2—юқориги лаб; 3 — сан-
чувчи қилчалар.
Мўйловлар тўппа-тўғри ёки бур-чак ҳосил ңилиб эгилган бўлиши мум­кин, бурчак ҳосил қилиб эгилган мўй-лов тирсаклн мўйлов деб аталади. Тирсакли мўйловнинг асо- ' сий бўғими жуда узун, бошқа бўғим-лари эса қисқа ва бурчак ҳосил қилиб асосий бўғимга қараб эгилган бўлади.
Оғиз органлари асосан юқори лаб, уч жуфт оғиз ўсимталари ва томоқ ости бўғинларидан тузилган. Ташқи муҳитдан қабул қиладиган овқатнинг ҳолатига ва хилига ңараб оғиз органлари шакли ўзгаради. Ўлар кемирувчи ёки сўрувчи

типда тузилган бўлиб, қаттиқ ёки суюқ овқат билан овқатланади.

Кемирувчи оғиз аппа­рат и келиб чиқиши жиҳатидан бир-ламчи ҳисобланиб, усувараклар, чи-гирткасимонлар ва бошқа тўғри қа-нотлилар уст туркумига хосдир. Шу-¹ нинг учун бу типдаги оғиз органлари орт'оптеронд деб аталади.
Кемирувчи оғиз аппарати қуйидаги қисмлардан: юцоря лаб, бир жуфт юқори жағ ёки мандибула, бир жуфт пастки жағ ёки максилла ва пастки лаб ёки лабиумдан ташкил топган (5- раем, А). Юқори жағлар бўғим-ларга бўлинмаган, қаттиқ тишчали парча ,ўсимтадир. У бош қутисига ҳаракатли бўлиб ўрнашган. Усим-ликхўр ҳашаротларда тишлар ўткир қиррали эмас, ясси тузилган, йирт-қич ҳашаротларда эса ички томонидан ўткир ва мустаҳкамдир. Пастки жағ-лар ҳамма кемирувчи ҳашаротларда мукаммал тузилган ва асосий бўғим ёки к а р д о (cardo) у с т у н ч а ёки с т и п е с (stipes) бир жуфт ч а й-новчи япроқчалар — таш-қи ёки г е л е я (galea) ва ички л а ц и н и я (Іасіпіа) қисмлардан иборат. Бундан ташқари, устунчада 7:бўғимдан ортиқ бўлмаган пастки жағ пайпаслагичи (palpus maxillaris) жойлашган. Пастки лаб иккинчи ,жуфт қуйи жағлар ҳам дейилади. Лекин бу жуфт жағларнинг асосий қисмлари қисман функционал жиҳатдан тоқ органга айланган бў-либ, қуйидаги қисмлардан тузилган: бирламчи и я к ёки п о с т м е\ т у м (postmentum) ва ундан кескин\ аж-ралган ҳошияли қисм ёки п р е м\ н-тум (prementum) дан ташкил топ­ган. Тўғри қанотлиларда ва уларҲ нинг қариндошларида ияк^ с о х т а и я к к a (mentum) ва и я к ости б ў ғ и м г a (sub mentum) бўлинади. Прементумда икки жуфт чайновчи япрокчалар ва пастки лаб уч бў-ғимли пайпаслагичлари (palpi labia-les) ҳамда тилча ёки глосса-л а р (glossae), устки томонида тил­ча қопчасидан ёки п а р а г-л о с с a (paraglossae) лар жойлаш­ган.
Оғиз органларининг уст томони ҳаракатчан юқори лаб япроқ-часи билан қопланган.
Юқори лаб, иккала жуфт жағ ва пастки лаби оғиз бўшлиғи атрофида жойлашган бўлиб, оғиз олди бушлиң билан туташади. Бу бўшлиқда гўштли тилсимон — томок. ости ёки гипофаринкс (hypopharynx) органи жойлашган. Гипофаринкс оғиз бўшлиғини икки қисмга, олдинги ёки ц и б а р и й, яъни овқат ҳазм қи-лиш каналининг бошланиши ва кейин-ги қисм ёки саливарийга бу-лади. Саливарийга сўлак безлари-нинг найи очилади.