Toshent irrigаtsiya vа qishloq xoʼjаligini mexаnizаtsiyalаsh muhаndislаri instituti

17-jadval
Yer turlari va almashlab ekish maydonlari joylashish tavsifi

Yer turlari va almashlab ekish may-donlari	Аlmashlab ekish tarkibi	Maydoni, ga	Massiv markazidan uzoqligi, km		Ixchamlik
			massiv markazi nomi	oʼrtacha masofa	Yer boʼlaklari soni	Maydon choʼziqligi
bogʼzor				0,5	2	0,3
bogʼzor				0,5	2	0,2
uzumzor				2,3	1	0,25
tutzor				2,2	3	0,3
terakzor				2,0	1	0,7
Sok				1,2	4	0,4

18-жадвал
Yer turlari va almashlab ekish maydonlari tuprogʼi tavsifi.

Yer turlari va almashlab ekish may-donlari

Maydo- ni, ga

Tuproq turlari, ga

Tuproqning shoʼrlanish darajasi, ga

Boʼz tup-roq

oʼtloq, botqoq turoq

oʼtloqi tuproq

shoʼrlan-magan

oʼrtacha shoʼrlangan

Kuchli shoʼrlangan

1

2

3

4

5

6

7

8

bogʼzor

uzumzor

tutzor

terakzor

Sok

Yer turlari va almashlab ekish maydonlarini joylashtirish bilan bogʼliq asosiy yillik xarajatlarga quyidagilar kiradi: yuklarni tashishda sarf boʼladigan transport xarajatlari; ishchilarni dalalarga olib borishga va olib kelishga qilinadigan transport xarajatlari; qishloq xoʼjalik mashinalarining daladan dalaga oʼtish bilan bogʼlik xarajatlar.
Yuklarni tashish uchun sarf boʼladigan xarajatlar (8) ifoda yordamida aniqlanadi.
Har xil almashlab ekishlarda bir gektar yerga toʼgʼri keladigan yuk miqdori har xil boʼladi. Masalan: 1:2:4:1:2 tarkibida paxta-beda-don almashlab ekishi uchun paxta hosildorligi 30 ga/ts, don hosildorligi 40 ga/ts boʼlganda 1 gektar yerga toʼgʼri keladigan yuk miqdori
У=0,5х15+0,1x23+0,1x70+0,3x12= ga/т.
1:2:1:2:1:2 схемада:У=0,4х15+0,1x23+0,1x70+0,3x12= ga/т.
Сабзавот озуқа алмашлаб экишида 1:1:1:2 схемада:
У=0,1х92+0,1x56+0,1x82+0,2x47= ga/т.
Bir gektarga toʼgʼri keladigan yuk miqdori hamma almashlab ekish maydonlari boʼyicha va yer turlari boʼyicha aniqlanadi, keyin yechimlar boʼyicha yuklarni tashish boʼyicha qilinadigan transport xarajatlari aniqlanadi va natijasi 20-jadvalga yoziladi.
Ishchilarni ish joyiga olib borish va oolib kelish uchun qilinadigan xarajatlar 9-ifoda yordamida aniqlanadi. Bir ga yer hisobiga qilinadigan mehnat sarfi yer turlari va almashlab ekish maydonlari buyicha har xil boʼladi. Yer turlari va ekinlar uchun qilinadigan oʼrtacha mehnat sarfi 9-ilovada keltirilgan. Аlmashlab ekish maydonlari boʼyicha oʼrtacha mehnat sarfi hisoblash yoʼli bilan aniqlanadi.
19-jadval
Loyiha yechimlari boʼyicha yuklarni tashish uchun qilinadigan xarajatlar

Yer turla-ri va al-mashlab ekish may-donlari	Аlmashlab ekish		1 ga yerga toʼgʼri keladigan yuk, t		Yukning umumiy miqdori, t(3x4)	Oʼrtacha masofa km		1 t/km xaki soʼm		Yuklarni tashish xarajatlari, ming soʼm 5x6x7/1000
	tarkibi (sxemasi)	may-doni, ga
bogʼzor
bogʼzor
uzumzor
tutzor
terakzor
P-b-d	1:2:1:2:1:2
P-b-d	1:2:1:2:1:2
P-b-d	2:4:2
Sok	1:1:1:2
Jami:

Masalan, paxta bilan beda almashlab ekilganda paxta hosildorligi ga 30 s, beda hosildorligi ga 40 s, birinchi yilda, ga 150 s 2-3 yilda; don (bugʼdoy)ga 40 s boʼlsa:
1:2:1:2:1:2 sxemada:Д=0,4х93+0,1х6+0,1х23+0,3х7= odam kunga.
2:4:2 схемада:Д=0,4х93+0,1х6+0,1х23+0,2х7= odam kuniga.
Sabzavot, yem-xashak almashlab ekilganda:
Д=0,2х206+0,1х190+0,2х174+0,2х15= odam kuniga.
Ishchilarni tashish uchun qilinadigan xarajatlarni aniqlashda 1 km gacha
boʼlgan masofadagi yer turlari va almashlab ekish maydonlarini hisobga olmaslik kerak. Bunday yaqin masofaga ishchilarni ishga avtomashinada olib borish samara bermaydi.
20-jadval
Yechimlar buyicha ishchilarni tashishga ketadigan xarajatlar

Yer turlari va almashlab ekish may-donlari nomi	Аlmashlab ekish tarkibi	Maydoni ga	Mehnat sarfi, odam, kun		oʼrtacha masofa км	Аvtomashi-naning 1 km yurish haqi So`m	Ishchilarni tashish xarajatlari ming soʼm
			1 gek-targa	Jami 5=3*4
1	2	3	4	5	6	7	8
1 yechim
bogʼzor
bogʼzor
tutzor
terakzor
P-b-d	1:2:1:2:1:2
P-b-d	2:4:2
Sok	1:1:1:2
Jami:

21-jadval
Transport xarajatlari (echimlar boʼyicha)

Transport xarajatlari turi	Transport xarajatlari miqdori
	1-yechim	2-yechim
Yuklarni tashish
Ishchilarni tashish
Jami:

V. TOPSHIRIQ. АLMАSHLАB EKISH HUDUDINI TАSHKIL QILISH
Аlmashlab ekish maydoni hududini tashkil qilishning vazifasi har bir yer boʼlagi unumdorligidan toʼla foydalanishga, barcha qishloq xoʼjalik ekinlaridan yuqori hosil olishga, tuproq unumdorligini doimiy ravishda oshirib borishga, fan, texnika yutuqlarini va ilgʼor agrotexnika usullarini har bir yer boʼlagi xususiyatlarini hisobga olgan holda tadbiq qilishga hududiy sharoit yaratib berishdan iborat.
Sugʼorish dalalarini loyihalash
Sugʼoriladigan dehqonchilik hududlarida dala ishlari sugʼorish dalalarida (paykallarda) olib boriladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish jarayonini intensivlash, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish sugʼorish dalalarini maydonlari boʼyicha optimal, shakli boʼyicha qulay va ixcham qilib loyihalashni talab qiladi.
Sugʼorish dalalarini (paykallarni) loyihalashda tuproqning mexanik tarkibi va shoʼrlanish darajasi, sizot suvlarining chuqurligi va shoʼrlanish darajasi, dalalarning maydoni tengligi va tuprogʼining bir xilligi hamda sugʼorish tarmoqlarining joylashuvi hisobga olinadi.
Sugʼorish dalalarini toʼgʼri burchakli toʼrtburchak yoki shunga yaqin boʼlgan shakllarda loyihalash kerak. Bunda dala uzunligining eniga nisbati kam shoʼrlangan va shoʼrlanmagan yerlarda 1:2,2–1:3,0, shoʼrlangan yerlarda, 1:1,8 – 1:2,6 orasida loyihalanishi kerak. Ushbu oraliqlarda sugʼorish dalalaridagi har yilgi foydasiz xarajatlar miqdori minimal boʼladi.
Sugʼorish dalalarining optimal maydonlari ochiq sugʼorish va melioratsiya tarmoqlari loyihalanganda shoʼrlanmagan va kam shoʼrlangan yerlarda sizot suvlari sathi yer yuzasidan 2–3 m past boʼlganda 16–36 gektarni shoʼrlangan joylarda sizot suvlari sathi yer yuzasidan 1–2 m past boʼlsa va tuproqning mexanik tarkibi ogʼir boʼlsa 7–10 gektarni, mexanik tarkibi oʼrtacha boʼlsa 11–16 gektarni, agar mexanik tarkibi yengil boʼlsa 16–23 gektarni tashkil qiladi. Yopiq drenajlar loyihalanganda sugʼorish dalalarining optimal maydonlari 30–36 gektardan iborat boʼladi.