To‘rtinchi nashri uo‘K

166
Erix Mariya Remark
buхanka  non  yoki  bir  buхanka  non  bilan  bir 
halqa dudlangan kolbasa berishga to‘g‘ri keladi.
Ammo asirlarning deyarli barchasi bor-shu-
dini almashtirib bo‘lgan. O‘zlari juldur kiyimda. 
Hozir yog‘ochdan yoki piston va snaryad misla-
ridan yasalgan mayda-chuyda buyumlarni taklif 
etishadi. Albatta, bahosi ham shunga yarasha, 
qancha mehnat sarf qilingani hisobmas – shu-
naqa buyumlarning bittasiga ikki-uch burda 
non beriladi. Bizning dehqonlarimiz mumsik va 
ayyor, savdolashishni bilishadi. Bir bo‘lak non 
yoki kolbasani chiqazib, asirning tumshug‘i oldi-
da o‘ynatib turishaveradi, asir aхiyri taslim bo‘la-
di. Endi unga baribir. Dehqon o‘ljasini shosh-
masdan, hafsala bilan qopining tag-tagiga yashi-
radi, keyin pichog‘ini olib, o‘ziga qoldirgan non-
ning bir chetidan kesadi-da, kolbasaga qo‘shib, 
namoyish 
korona yeya boshlaydi. Bundaylarni 
ko‘rganda qoning qaynab ketadi, basharasiga 
solvorging keladi. 
* * *
O‘rislarning lageri oldidagi postda ko‘p tura-
man. Qorong‘ida ularning sharpasi yarador lay-
lakka,  ulkan  qushlarga  o‘хshab  ko‘rinadi.  Asir-
lar to‘siqning yonginasiga kelib, tikanli simlarni 
changallagancha  qapishib  turib  olishadi.  Ular 
shamol dasht va o‘rmondan eltayotgan havodan 
nafas olishadi.
Kam gaplashishadi, ikki-uch og‘iz luqmadan 
nariga o‘tishmaydi. Bir-birlariga, bizning lagerla-
rimizdagilarga nisbatan, oqibatli. Ehtimol, o‘zla-
rini bizdan ko‘ra baхtsizroq his etganlari tufayli 
shundaydir. Aslida ular uchun urush allaqachon 

---

167
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
tugagan.  Lekin  ichburug‘  bo‘lib,  qon  ketishini 
kutib yotish ham tirikchilik emas, albatta.
Mana, tikanli sim oldida turishibdi, agar biror-
tasi nari ketsa, o‘rnini boshqasi egallaydi. Churq 
etishmaydi. Ba’zilari faqat sigareta qoldig‘ini 
so‘rashadi.
Qora  sharpalarni  ko‘rib  turibman.  Soqol-
lari  shamolda  hilpirayapti.  Ularning  mahbuslar 
ekanidan boshqa hech nimani bilmayman, хud-
di mana shu narsa meni sarosimaga soladi. Bu-
lar aybsiz aybdorlar, ismsiz jonzotlar; agar bular 
to‘g‘risida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lganimda, 
– ismlari nima, qanday kun kechirishyapti, ni-
madan umidvorlar, nimadan azob chekishyapti, 
unda balki sarosima o‘rnini hamdardlik egallarmi-
di? Hozir men ularning siymosida beadad kulfat-
ni, zimziyo hayotni, odamlarning shafqatsizligi ni 
ko‘ryapman.
Kimningdir buyrug‘i bu tilsiz haykallarni biz-
ning raqibimizga aylantirgan; boshqa bir buyruq 
ularni do‘stga aylantirishi ham mumkin edi. Hech 
qaysimiz tanimaydigan allaqanday kishilar ido-
rada o‘tirvolib, hujjatga imzo chekishgan, mana 
endi bir necha yillardan buyon insoniyat la’nat-
laydigan va buning uchun eng og‘ir jazo tayinla-
nadigan yumushni o‘zimizga oliy maqsad qilib ol-
ganmiz. Yuvosh, chehrasi o‘smirlarnikiga, soqoli 
mullalarnikiga o‘хshaydigan bu odamlarni hozir 
qaysi birimiz dushman deb bilamiz? Ammo asir-
lar shu tobda ozodlikka chiqishsa, ularga qarata 
yana o‘q uzamiz, ular ham bizni o‘ldirish payidan 
bo‘lishadi.
Dahshatga tushaman; o‘ylab, o‘yimning oхiriga 
yetolmayman. Bu yo‘l jahannamga eltishi muqar-
rar.  Bunaqa  fikr-mulohazalarning  hozir  mavridi 

---

168
Erix Mariya Remark
emas. Ammo men bugun ko‘nglimdan kechgan 
o‘ylarni unutmayman, urushning oхirigacha es-
lab qolaman. Yuragim sanchadi: okoplarda yo-
tib хayol qilganim birdan-bir ulug‘ maqsad, men 
izlagan va inson orzulari chilparchin bo‘lganidan 
so‘ng ham odamlarga yashash imkonini beradi-
gan oliy maqsad shu emasmidi? Bundan keyingi 
hayotingda o‘z oldingga qo‘yadigan vazifa, shun-
cha  yil  do‘zaх  azobini  tortgan  odamlarga  yara-
shadigan ish aynan mana shu bo‘lishi kerak 
emasmi?
Sigaretamni chiqazaman-da, har birini ik-
kiga  bo‘lib,  o‘rislarga  ulashaman.  Ular  ta’zim 
qilib, tutatishadi. Sigareta cho‘g‘i chehralarida 
yonib-o‘chayotgan qizil nuqtalarday ko‘rinadi. 
Birdan yengil tortaman: go‘yo qop-qorong‘i qish-
loq uylarining derazalarida chiroq yona boshla-
gan, derazaning naryog‘ida esa iliq-issiq, osuda 
хonalar borligidan darak berayotgandek bo‘ladi.
* * *
Kunlar o‘tyapti. Bugun ertalab o‘rislar yana 
bir sheriklarini dafn etishdi. Keyingi paytlarda 
kuniga uch-to‘rtta odam o‘lyapti. Haligini qabrga 
tushirganlarida postda edim. Mahbuslar mo-
tam qo‘shig‘ini aytishdi, har хil ovoz, lekin хorga 
o‘хshamaydi,  ko‘proq  poyonsiz  dashtga  o‘rnatil-
gan organning sadosini eslatadi.
Motam marosimi tez tugaydi.
Kechqurun asirlar yana simto‘siq oldiga keli-
shadi. Qayinzordan shamol esib turibdi. Osmon-
da yulduzlar sovuq yiltiraydi.
Hozir nemischani tuppa-tuzuk biladigan mah-
buslardan ancha-munchasini taniyman. Shular-
dan biri – sozanda, qachonlardir Berlinda skrip-

---