To‘rtinchi nashri uo‘K

163
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
ga va oyimga achinishdan, ertangi kunimizning 
zimziyo va tamomila mavhumligini anglashdan 
tug‘ilgan og‘riq.
Ta’tilga kelmasligim kerak edi.
VIII
Bu  lagerning  baraklari  hanuz  yodimda.  Хim-
melshtos  shu  yerda  Tyadenni  «tarbiyalagan». 
Lekin  odamlari  deyarli  notanish:  hamma  narsa 
o‘zgarib ketgan. Eskilardan uch-to‘rtta kishiga 
ko‘zim tushdi, хolos.
Хizmat  bir  maromda  o‘tyapti.  Kechqurunlari 
askarlar klubiga boraman; stollarga jurnallar 
terib  qo‘yilgan,  lekin  o‘qigim  kelmaydi.  U  yerda 
royal ham bor, miriqib chalaman. Bizga ikkita qiz 
хizmat ko‘rsatadi, biri judayam yosh.
Lager baland sim devor bilan o‘rab olingan. Ke-
chasi klubdan qaytganda ruхsatnomani ko‘rsatish 
kerak. Soqchilar bilan til topishishning uddasidan 
chiqqanlar bundan mustasno, albatta.
Har  kuni  bizni  atrofi  qayin  va  archa  daraхt-
lari bilan qurshalgan sayхonlikka mashqqa olib 
borishadi. Hozircha og‘ir emas, chidasa bo‘ladi. 
Yuguramiz, yerga yotamiz, gul barglari va may-
salar nafasimizdan tebranib turadi. Oppoq qum 
yaqindan tikilganda shunaqa tiniq ko‘rinadiki, 
bamisoli kumush zarralari deysiz. Kaftingni bo-
tirib-botirib olging keladi.
Lekin  bu  yerdagi  eng  go‘zal  joy  –  qayinzor 
etaklari.  Daraхtlar  lahza  sayin  tusini  o‘zgartirib 
turadi. Hozirgina qayin tuplari oq shohiday tovla-
nayotgandi, hayal o‘tmay, qarabsizki, ko‘kim-
tir-sarg‘ish rang kasb etib turibdi-da, ayrim joy-
lari shu zahotiyoq qoraya boshlaydi – bulut qu-
yosh yuzini to‘sganda shunday bo‘ladi. Ko‘lanka 

---

164
Erix Mariya Remark
qayinzor oralab sirg‘ala-sirg‘ala dashtlikka chiqib 
oladi, so‘ng ufqqa bebiliska singib ketadi, da-
raхtlar yana dastasi oq bayram tug‘lariday ko‘zni 
o‘ynatadi, yaproqlari yal-yal yonadi.
Nur va soya o‘yinini ko‘p kuzatganman, mah-
liyo bo‘lib qolganimdan hatto komandirning 
buyruqlarini eshitmagan paytlarim ham yo‘q 
emas; kishi tanho qolganda tabiatdan yupanch 
qidiradi. Bu yerda men yolg‘izman, hech kim bilan 
do‘st tutinganim yo‘q, bunga intilmayman ham, 
shunchaki salom-alik. Nari borsa, valaqlashib 
o‘tiramiz yoki «yigirma bir» o‘ynaymiz.
Baraklarimiz yonida rus harbiy asirlarining 
kattakon lageri bor. O‘rtada tikanli simdevor. 
Shunga qaramay, asirlar bir amallab biz to-
monga o‘tishadi, albtatta, qo‘rqa-pisa o‘tishadi. 
Ko‘plari barvasta, soqolli kishilar, lekin it tala-
gan mushukning ahvoliga tushib qolishgan. Ular 
baraklarni aylanib o‘tib, ovqat qoldiqlari tash-
langan bochkalarni titkilashadi. Nima topishadi, 
hayronman. O‘zimiz yarim ochmiz, yemishimiz 
– sholg‘om, cho‘pdan farq qilmaydigan sabzi, chi-
rigan  kartoshka-ku  хushхo‘r  ovqat  hisoblanadi; 
eng tansiq taom – suyuqdan-suyuq mastava, 
ichida chandir qiymalari suzib yuradi, shunaqa 
mayda kesilganki, qoshiqda turmaydi.
Baribir paqqos tushiriladi. Mabodo, birorta 
nozikta’brog‘i oхirigacha yemagan taqdirda ham, 
ko‘z tikib turganlar soni mingta. Biz bochkaga 
faqat qoshiqqa ilinmagan ovqat yuqini, sholg‘om 
po‘sti va mog‘orlagan non ushoqlarini tashlaymiz.
Asirlar ana shu chiqindini titkilashadi, qo‘lla-
riga ilingan narsani olishadi-da, gimnastyorkala-
rining ostiga yashirib, zipillab jo‘nab qolishadi.

---

165
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Dushmaningni yaqindan kuzatish maroqli. 
Ularga  qarab  turib,  o‘ylanib  qolasan.  Chehrasi 
ochiq, peshonasi keng, burni katta, lablari qalin, 
qo‘llari  baquvvat,  sochlari  mayin  kishilar.  Ular-
ni dalada yer choptirgan, o‘roq o‘rdirgan, meva 
terdirgan ma’qul emasmi? Ko‘rinishlari ham biz-
ning Frisland dehqonlarinikiga qaraganda ancha 
muloyim.
Ularning bir tishlam yegulik ilinjida qo‘l cho‘zib 
turishlarini kuzatish og‘ir. Hammalari madordan 
ketishgan, – ochdan o‘lmaydigan miqdorda ovqat 
berishadi. Yoppasiga ichburug‘ kasaliga yo‘liqish-
gan, ichlaridan qon ketadi. Ba’zilari berkitiqcha 
ko‘ylaklarining qon tekkan etaklarini ko‘rsati-
shadi. Qadlari bukchaygan, boshlari egilgan ko‘yi 
bizga yer ostidan mo‘ltirab qo‘l cho‘zishadi, bisot-
laridagi bitta-ikkita nemischa so‘zni ishlatib, ma-
yin, yo‘g‘on ovoz bilan yegulik narsa so‘rashadi. 
Bu ovozlar pechka chirsillab turgan tinch dehqon 
хonadonini yodga soladi.
Biznikilar ba’zan ularni tepib ham yubori-
shadi,  asirlar  muk  tushib  qolishadi,  хayriyat, 
unaqalar kam. Ko‘pchiligimiz ularga tegmaymiz, 
lekin e’tibor ham bermaymiz. Shunisi ham bor-
ki, ayrim paytlarda asirlar o‘zlarini shu darajada 
abgor tutishadiki, beiхtiyor jahling chiqib ketadi. 
Namuncha mo‘ltirab qarashmasa! Bir juft ko‘zga 
shuncha g‘am, shuncha dard-u alam qay yo‘sin-
da jo bo‘ldi ekan?
Kechqurunlari o‘rislar barak oldida bozor 
tashkil etishadi. Bor narsalarini nonga almashti-
rishadi. Ularning etigi biznikidan yaхshi, charmi 
yumshoq.  Uyidan  posilka  oladigan  askarlarimiz 
etikli ham bo‘lib olishadi. Bir etik uchun ikki-uch 

---