To‘rtinchi nashri uo‘K

113
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Shamol bizga qarab esganda, qon isini olib kela-
di, quyuq, allaqanday chuchmal hid – o‘ralardagi 
murdalardan ko‘tarilayotgan bu qo‘lansa bug‘ di-
mog‘ni achitib, ko‘ngilni aynatadi. 
* * *
Hozircha kechalari tinch, shundan foydalanib, 
snaryadlarning yetaklovchi mis kamarchalari va 
fransuz yorituvchi raketalarining shohi parash-
yutchalarini izlashga tushamiz. Nima sababdan bu 
kamarlarga ishqibozlar ko‘pligini hech kim tuzuk-
quruq bilmaydi. O‘zlarining aytishlaricha, ular kat-
ta qimmatga ega emish. Ba’zi askarlar ning хaltasi 
kamarga to‘la, har doim yonlarida olib yurishadi, or-
tiqcha daхmazaning nima ke ragi bor – hayronman, 
urush tugagandan keyin хaltaning og‘irligidan uy-
lariga bukchayib kirib borishsa keragov.
Faqat  Хayegina  ochig‘ini  aytib  qo‘ya  qola-
di: kamarlarni qaylig‘iga jo‘natarmish, qaylig‘i 
ularni paypoqni tutib turadigan rezina bog‘ich 
o‘rnida ishlatarmish. Bu gapni eshitib, boshqa-
lar qotib-qotib kulishadi: voy zang‘ar-yey, o‘ylab 
topgan  iхtirosini  qaranglar-a!  Hammadan  ham 
Tyadenning hazili oshib tushadi; u bir kamarga 
oyog‘ini tiqib, sonigacha ko‘taradi, keyin kamar 
ichida qancha joy qolganini ko‘rsatadi:
– Menga qara, Хaye, qaylig‘ingning oyog‘i shuna-
qa  zo‘r  ekan-da-a?  Voy-bo‘y!  –  Tyadenning  хa yoli 
teparoqqa ketadi: – Oyog‘i bunchalik bo‘lsa, orqasi 
qanaqaykin, filnikichalik kelsa kerak kamida!
U hazilini qo‘ymaydi:
– Mana shunaqa ayolning ustida o‘lsam ham 
mayli edi!
Хaye  хursand,  qaylig‘i  hammaning  e’tiboriga 
tushganidan og‘zi qulog‘ida:

---

114
Erix Mariya Remark
– Ha, ketvorgan qiz!
Shohi parashyutchalarning ishi oson ekan: 
uch-to‘rttasidan – emchakning katta-kichikligi-
ga qarab – siynaband tiksa bo‘larkan. Kropp ik-
kalamiz ulardan ro‘molcha sifatida foydalanamiz. 
Boshqalar uylariga jo‘natishadi. Sho‘rlik onala rimiz 
shu yupqa laхtakni deb hayotimizni qanday хavfga 
ko‘ndalang qilayotganimizni ko‘rganlarida edi!
Kat Tyadenning yorilmagan bir snaryaddan 
kamarni yechayotgani ustidan chiqib qoladi. Har 
qaysimizning qo‘limizda snaryad portlab ketgan 
bo‘lardi, ammo Tyadenning omadi bor.
Bir kuni ertalab okopimiz oldida ikkita kapa-
lak aylanib qoldi. Bir juft oq kapalak, qanotla-
rida  qizil  dog‘lari  bor.  Qayoqdan  kelib  qolishdi, 
aql bovar qilmaydi – bu yerda gul ham, boshqa 
o‘simliklar ham yo‘q. Ora-orada bosh suyagining 
tishlariga qo‘nib, dam olvolishadi. Qushlar-ku al-
laqachon urushga ko‘nikib qolishgan. Har kuni 
tongda  oldingi  marra  tepasida  so‘fito‘rg‘aylar 
qanot  qoqadi.  O‘tgan  yili  bir  moda  so‘fito‘rg‘ay 
tuхum bosib, bola ochdi.
Хayriyat, kalamushlardan qutuldik. Ular endi 
qorasini ko‘rsatmaydi. Narigi tomonga ketish-
gan, u yoqda ovqat ko‘p-da. Bittasi ko‘zimiz-
ga chalingan edi, otib tashladik. Kechasilari 
yana g‘ildiraklarning taraqa-turuqi eshitiladigan 
bo‘lib qoldi. Kunduzi yakkam-dukkam o‘q uzib 
qo‘yishadi. Shundan foydalanib, xandaqlarni tar-
tibga  keltiramiz.  Uchuvchilar  ham  bizni  zerikti-
rishmaydi. Havoda kuniga bir necha marta jang 
bo‘ladi. Bu tomoshaning ishqibozlari ko‘p.
Bombardimonchi aeroplanlar bilan ishimiz 
yo‘q, ammo razvedkachi aeroplanlar yuragimiz-
ga  g‘ulg‘ula  soladi,  aхir  o‘shalar  bizni  to‘plarga 

---

115
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
yem qiladi-da. Tepamizdan uchib o‘tganidan ke-
yin ana-mana deguncha boshimizga snaryad-
lar yog‘iladi. Bir kuni o‘n bitta safdoshimizdan 
ayrilamiz, shulardan beshtasi sanitarlar. Ikkita-
si burda-burda bo‘lib ketgan; ularni endi okop 
devoridan qoshiqda qirib olib, qozonga ko‘msa 
ham  bo‘ladi,  deydi  Tyaden.  Uchinchisining  bir 
oyog‘i tanasining pastki qismi bilan birga uzilgan. 
Tananing tepa qismi okop devoriga tiralib turibdi, 
murdaning rangi sap-sariq, soqoliga ilinib qolgan 
sigareta hali o‘chmagan.
Jasadlarni katta bir o‘raga taхlaymiz. Hozircha 
ustma-ust uch qavat bo‘ldi. 
* * *
Qo‘qqisdan  o‘t  ochish  kuchayadi.  Yana 
dahshatli kutish daqiqalari boshlanadi.
Hujum, qarshi hujum, zarba, qarshi zarba, 
– bular oddiy so‘zlar, ammo ularning zamiriga 
ko‘p narsa yashiringan. Talafotimiz ortib boryap-
ti, asosan yangi kelganlar hisobiga. Qismimizga 
yana qo‘shimcha kuch jo‘natishdi. Nuqul jish 
bolalardan iborat butun boshli bir polk. Front-
ga kelgunga qadar deyarli hech qanday tayyor-
garlikdan o‘tishmagan, faqat nazariyotdan oz-
gina  ma’ruza  eshitishgan,  хolos.  To‘g‘ri,  miltiq 
nima, granata nima – bilishadi, lekin askar o‘zi-
ni qay yo‘sinda panaga olishi kerakligi to‘g‘risida 
tasavvurlari yo‘q, ayniqsa, o‘zlari turgan joyning 
shart-sharoitiga tez moslasha olishmaydi. Oddiy-
gina do‘nglik, o‘nqir-cho‘nqirlarni payqashmaydi.
Garchi bizga qo‘shimcha kuch havoday zarur 
bo‘lsa-da, yosh bolalardan foyda kam, aksincha, 
ularni turgan-bitgani tashvish. Jang girdobiga 
tushgach, esankirab qolib, pashshaday qirilib keti-

---