|
I 6.5. Fars - tomoshani «o‘yin bilan to‘ldirish»
Badiiy imkoniyati juda keng bo’lgan «Fars» janri barcha diniy, maslahatgo'y, ramziy tomoshalar o'rnini oldi. Fars - lotinchada 1 «to’ldirish», «qo'shimcha» ma’nosini anglatib, u misteriya bag'rida 1 kamol topgan edi. Misteriya ijodkorlari ma’lum sahnalarni yozma ifodalaganda - bu yerda «fars» o'ynaladi, - deb yozgan, ya’ni aktyorlar badihago'ylik va kulgili sahnalar to‘qib, «shu yerni to’ldiradi», deb belgilab qo'ygan.
Badihago'y - fars ijodkorlari uchun mavzu chegaralanmagan edi. Ular zodagonlar va ruhoniylardan tortib, ijtimoiy hayotning barcha qatlamini o‘z asari qahramoniga aylantira olar edi.
Fars o'zining xalqchilligi, demokratik ruhi hamda insonning, oliyjanob fazilatlarini ulug'lashi bilan keng ommaga ma’qul bo'ldi va tarixda o'z izini qoldirdi.
Bu janr davomchilari butun Yevropa bo'ylab ijtimoiy komediyalar yozib, o'z millati rivojiga to'siq bo'layotgan illatlarni fosh etib, uning madaniyatiga ulkan hissa qo'shdilar.
O'rta asrlardagi katta shakldagi tomoshalar va estrada bilan bog'liq unsurlarni ko'rib chiqdik. Endi bu davrning ommaviy bayramlaridagi estrada elementlari evolyutsiyasini kuzatamiz.
6.6. Bayramlardagi tomosha turlari
O'rta asrlarga kelib bayramlarning g'oyaviy yuki va estetik tamoyillari yana o'zgardi. «Rimlik dam oluvchi shaxs» diqqat- e’tibori endi cherkovlarda tashkil qilinadigan 115 ga yaqin diniy bayramlarga qaratdi. Cherkovlarning iqtisodiy darajasi bu bayramlarni tantanali, zebu-ziynatli qilib nishonlash imkonini yaratdi. Bunday tadbirlar dinning tantanavor ulug'vorligini namoyish qilish vositasiga aylandi.
Diniy g'oyalarni xalq ongiga sindirishga bo'igan bunday harakat, qonuniy ravishda keng ommada unga qarama-qarshi bo'igan «ochiq maydon tomoshalari» - xalq sayillarini qayta tikiash zaruriyatini kun tartibaga qo'ydi. Bu harakat esa o'rta asr Yevropa bayramlar tarixiga «Tentaklar tantanasi» nomi bilan kirdi.
«Tentaklar tantanasi» huquqlari chegaralangan xalqning ozodlik va erkinlik haqidagi orzu-umidlari ro'yo ekanligini bildiradigan, zaharxanda, ijtimoiy-ommaviy tadbirlar sifatida yuzaga keldi. Quvnoq o'yin-kulgulardan iborat maydon-sayil tomoshalari, yillar davomida iskanjada saqlangan ommaviy bayramlarga nisbatan bo'igan qattiqqo'llikka, misteriyachilarga qarshi bildirilgan ijtimoiy munosabat edi.
Xalq sayillari hamda bayramlarining qalbi bo'igan qiziqchilar, skomoroxlar, masxarabozlar tomosha ko'rsatish uchun odamlar to'plangan joyga yetib keladigan, harakatdagi sahna - pedjent deyilgan. U tomosha ko'rsatadigan. aholi to'plangan joyda teatr paydo bo'lar edi. Ammo, bu teatr kichik shakldagi tomosha - nomerlar ko’rsatardi. Shunday qilib, ko'ehib yuruvchi sahna bayram tadbirlarining asosiy ishtirokchisiga aylangan.
Shahar aholisining ko'payishi munosabati bilan pedjentlar ko'ehib yuradigan, eng qulay kichik shakldagi tomosha ko'rsatish moslamasi bo’lib qoldi. Shuning uchun, pedjentlar - bayram kunlari eng sermazmun va sermahsul xizmat ko’rsatadigan, bayram dramturgiyasi hamda uning ijro shakli shaharma-shahar ko'ehib yurishiga, ommaviy tadbirlarning g'oyaviy-badiiy takomillashishiga, xalqning estetik tarbiyasiga katta hissa qo'shgan ko’chma teatr bolgan, deyish mumkin.
Bayramlarning navbatdagi badiiy-estetik rivoji, evolyutsiya- siga, dvoryanlarning to'qlikka sho'xlik shaklidagi, harbiylashgan ritsarlar turnirini o'tkazish borasidagi juda puxta o'ylangan ssenariylari asos bo'ldi. Yuqori saviyada tashkil qilingan bunday tomoshalar shaharliklar uchun eng qiziqarli bayramga aylandi. Bu shakldagi teatrlashtirilgan harbiy sport musobaqasi, maxsus kiyim-bosh, qurol-aslaha, otlar, maxsus maydon va uning o'ziga xos bezaklari bilan ommaviy tomosha turini yanada boyitdi.
Uyg’onish davri mutafakkirlarining «dvoryanlarning oliy jismoniy kuchi tomosha usosini tashkil qiladi», degan g'oyasi o’rniga. «ommaviy bayramlar insonning ma'naviy boyitishga xizmat qilishi lozim»ligi haqidagi g'oyani olib kirdilar. Bu ilg'or g'oya bayram tomoshalarining takomillashish jarayonidagi navbatdagi bosqich edi.
Endi bayram tomoshalari jamiyatning namunaviy turmush tarzi ifodasiga aylanib. unda ishtirok etganlar o'zlarining eng go'zal va ulug'vor fazilatlarini namoyon qilishga harakat qila boshladilar. Kishilarning bir-biriga estetik munosabatlarini eng yorqin ko’rinishlarda namoyon qiluvehi bunday bayramlar, jamiyat uchun ideal namuna shaklini o'zida jamlab. insonlarning ma’naviy boyishiga xizmat qila boshladi. Shuning uchun, uyg'onish davri. bayramga «inson ongi va tabiatiga hamohang demokratik turmush tarzining yuksak axloqiylik namunasi», deb baho beradi. Bu bayramlarning jamiyat ma’naviy hayotida tutgan g’oyaviy o'rniga to'g'ri tushunish, unga berilgan yuksak estetik baho edi.
Bayramlar evolyutsiyasining navbatdagi bosqichi fransuz revolyutsiyasi bo'lib, u ommaviy tadbirlarni xalq va davlat g'oyalari bilan birlashtirib, umumxalq tantanasi darajasidagi badiiy-estetik bosqichga ko'tardi. Bunga, jamiyat siyosiy hayotidagi har bir o'zgarish, xalqning maqsadi va orzu-umidlarini, yuksak badiiy darajada, puxta o'ylangan bayram tadbirlar vositasida amalga oshirishga intilish asos bo'lgan. Tantanalarda ular o‘z g'oyasini xor bo'lib ijro etishga 2,5 mingga yaqin kishilarni jalb qilgan. G'oyani ifodalovchi xor maxsus tayyorgarlikdan va nazoratdan o'tkazilgan. Bu o'z navbatida yuksak tantanavorlikni vujudga keltirgan. Chunki, jamiyatdagi barcha kuchlarning bir g'oya atrofida birlashishi, nihoyatda ulug'vor bo'lgan «omma qudratiwni paydo qilar edi.
Bayram g'oyasining ifodaviy ramzi - badiiy obrazining topilishi va ommaviy tadbirlarda qo'llanilishi, kelgusi tantanalarning g'oyaviy-badiiy rivojiga asos bo'ldi. Bunga misol qilib, «Aql-idrok» tantanasiga bag'ishlangan bayramda: «Hayot», «Mehnat», «Fan», «Ilm nuri» nomli go'zal va ulug'vor tushunchalar ifodasini o'zida jamlagan ramziy figura - jihozlarning tantanali namoyishlarini ko'rsatish mumkin.
«Aql-idrok» ramzi o'rnatilgan maydonga, tantana ishtirokchilari bo'lgan parijliklar to'planishadi. Ramziy figura usti «qora mato» bilan qoplangan. Bayram ishtirokchilari «qora mato»ni tortib tushirib. «Aql-idrok»ni erkinlikka chiqaradi. «Aql-idrok» yaltirab. nurlar taratib tantana ishtirokchilariga zavqu-shavq bag'ishlaydi. Ular qafas ramzi bo'lgan «qora matowni yoqib yuboradilar. Bu ramziy xatti- harakat bayram ishtirokchilarining ehtirosli hayqiriqlari ostida sodir bo'ladi. «Aql-idrok» g'alabasiga guvoh bo'lganlar uning atrofida qo'shiqlar aytib, raqsga tushadilar.
«Aql-idrok» g'alabasi natijasida paydo bo'lgan zavq-shavqni, go'zallik va ulug'vorlik tantanasini, badiiy-estetik tuyg'uning jamiyat hayotini yangilashdagi ahamiyatini anglab yetish mumkin.
Bayramlarni nishonlashda insoniyat orttirayotgan g'oyaviylik tajribasi va uning badiiy-estetik, ramziy shakli katta shaharlardagi turmush tarzining keskin o'zgarishlari bilan bog'liq holda sodir bo'lmoqda edi. Shunday qilib bayramlar kichik shakldagi tomosha
turlarini o'zida saqlab. g'oyaviy boyitib, yangi bosqichga olib chiqqan tadbirlari bilan insoniyatga xizmat qilishni davom etirmoqda edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
