Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya kafedrasi

5-Mavzu. JAHON AHOLISI (4 soat)
1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va dinamikasi.
2.Aholi tabiiy harakatiga xos umumiy va regional xususiyatlar.
3.Aholining yosh-jins tarkibi va mehnat resurslarining shakllanishi.
4.Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi.
5.Aholining hududiy joylashishi.
6.Aholi migratsiyasi
Tayanch so’zlar:
Aholi soni, demografik portlash, demografik faollik va tanglik, demografik siyosat, irq, millat, elat, xalq, tashqi va ichki migratsiya.
1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va dinamikasi.
Aholining soni va tarkibi uning bajaradigan vazifalari bilan bog’liq holda baholanadi. Aholi avvalambor o’zidan ko’payadigan o’zini takror barpo qiladigan biosotsial organizmdir. Aholi shu bilan birga jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va iste’molchisidir.
Bir necha ming yillar davomida o’limning juda katta va aholi o’sishining past bo’lishligi o’zining obe’ktiv sabablarga egadir. Dastavval-bu moddiy va sanitar gigienik shart sharoitlarining qoniqarsiz ahvolda ekanligi, qolaversa, vaqti-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, o’lat, vabo va chechak epidemiyalar natijasida yuz minglab odamlar qirilib ketgan. Er sharida bunday ofatlar 200-400,1600-1650 yillar ichida qayd etilgan bo’lib, o’sha davrlarda aholi soni umuman o’smadi. 1300-1400 yillar davomida qora o’lat epidemiyasining ta’sirida sayyora o’z aholisining 1|4 qismidan ajradi, uning soni keskin kamaydi.
Demograf olimlar demograf o’tish jarayonini 4 fazaga ajratgan.
Birinchi faza uchun tug’ilishning yuqori darajasida saqlanishi va o’limning keskin qisqarishi oqibatida oqibatida vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o’sish xosdir. Ikkinchi faza ko’p bolali oiladan kam bolali oilaga o’tish, o’limning qisqarish, tug’ilishning esa undan ham ko’p miqiyosda kamayishi natijasida tabiiy o’sishning pasayishi bilan ifodalanadi. Uchinchi faza aholi tarkibida qariyalar soni va ulushining o’sishi hamda tug’ilishning asta-sekin pasayishi natijasida o’lim bir muncha ko’paydi. Mazkur bosqichda aholi soni juda kam miqdorda o’sadi yoki qisqaradi. To’rtinchi fazada tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari tenglashadi, aholining umumiy o’sishi barham topadi.
Demografik o’tish davri dastlab Yevropada XVIII asrda boshlandi. O’sha vaqtda tabiiy ko’payish 20-30 premilliga teng bo’ldi buni demografik inqilob deb atash mumkin. Ushbu jarayon Yevropada 100-150 yil davom etdi. Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari demografik o’tishning ikkinchi fazasiga o’tdi. Hozir ushbu mamlakatlarning ko’pchiligi demografik o’tishning uchinchi fazasidadirlar. Binobarin, Germaniya, Avstraliya, Belgiya, Italiya, Daniya, Vengriya, Niderlandiyada o’lganlarning soni tug’ilgan bolalar sonidan ko’p bo’lmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi demografik o’tish jarayonining birinchi fazasiga o’tmoqdalar.
AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya mamlakatlari ikkinchi fazani boshdan kechirmoqdalar. Xitoy va bir qator boshqa mamlakatlar ushbu ikkinchi fazaga o’tish arafasida turibdi. O’zbekiston va boshqa O’rta Osiyo mamlakatlarida birinchi fazadan ikkinchi fazaga o’tish uchun zamin tayyorlandi, bu jarayon yaqin 10-15 yil mobaynida boshlansa, ajab emas.