Темур даврида илму-фан ва маънавий хаёт

* Ўзбекистон халқлари тарихи. 1-китоб. Тошкент, «Фан» 1992, 161-бет кучга, ягона эътиқодга айлантириш мақсадида диний Исломий ҳақиқат учун кураш олиб борганлар. Улар сиѐсий фаолиятларида армияни мустаҳкамлашда ягона Исломий эътиқодга қаттиқ риоя қилганлар, ҳатто армиядаги ғайри дин вакилларига ҳам ҳурмат билан муносабатда бўлганлар. Исломий тасаввуфчилик ғояси Амир Темур армиясининг қудратли мафкуравий эътиқоди бўлган. Шу сабабли Амир Темур ва темурийлар армияси кўп миллатли мунтазам армия бўлиб шаклланган. Исломий эътиқодни ҳамма ерда, ҳамма вақт ҳимоя қилувчи, мустаҳкамловчи, ғайри, қора ниятлилар ҳужумидан сақловчи қудратли куч бўлиб ҳисобланган.
Соҳибқирон қуролланган ва ўргатилган кучли армияга асос солди*, Амир Темур ва темурийлар давридаги армия ва, иккинчидан, вилоят, уруғ-қабила бошлиқлари ихтиѐридаги лашкарлардан иборат тартибда тузилиб доимий мунтазам армия Марказий давлатга, подшохга, хоқони сайидга,
49
Амир Темур даврида эса Соҳибқироннинг бевосита ўзига буйсунган бўлиб,
бу армия доимий хизматда давлатни қуриқлайдиган қурчи, қоровул,
хировул, навкарлар махсус герик (гвардия) дан иборат отлиқлар ва
пиѐдалардан иборат бўлган. Бу армиялар кўпгина мамлакат
сарҳадларидаги мустаҳкам қалъаларда жойлашиб, салтанатни қуриқлаб уларнинг вазифаларига мувофиқ қумондонлари, саркардалари, амирлари бошчилигида ҳар қандай вазият бўлмасин доимо тайѐр бўлганлар. Амир Темур ихтиѐридаги аймоқдан 12 та аймоқ бошлиқларига тамға берилиб навкарлари, ҳарбий қўмондонлари даражасига, қолган 28 аймоқ бошлиқларига эса улус амирлиги берилиб «юриш жангу жадал вақтида»* ўз усулларидан отлиқ аскар тўплаб (лашкарлар) ҳозир бўлиш вазифалари берилган.
Амир Темурнинг бу мунтазам доимий армияси отлиқ ва пиѐда, пиѐда ва отлиқ армия бўлиб, ҳар қандай ҳолатда шароитга мувофиқлашган вазиятда ҳаракат қилишга ўргатилган армия эди. Отлиқ армия енгил ва оғир отлиқ қўшинлардан иборат бўлиб, яна қўшимча қўшин турлари: 1) потончилар (кўчма кўприк йўл в.х. қурувчилар); кемачилар (дарѐ ва кўлларда юришни ташкил этувчилар); 2) нафтандозлар (олов, ўт отгувчилар, портловчи моддаларни портлатувчилар, булар
*Б.Аҳмедов. «Амир Темурнинг давлатни идора этиш сиѐсати».
Журн.»Мулоқот» 1994, 86-87-бетлар
* Қаранг. «Темур тузуклари». Тошкент, 1991, 86-87-бетлар кўпинча Григориан ва Юнон оловларидан иборат мосламалари бўлган); 3) қамал қилувчи тош отувчи ва тоғда юрувчи жангчилардан иборат бўлган махсус қисм гвардиячилари бўлиб* инсонни ваҳимага соладиган, ҳарбий ҳаракатларни бажара олган армия бўлган. Бу қисм армия учун тоғлар ва тоғли йўлларда юриш, жанг қилиш, тоғли қалъаларни эгаллашда уларга тенг келадиган сараланган армия ўша даврда жаҳонда бўлмаган. Шу билан армияда махсус қисмлар, яъни армияни от-улов, транспорт, озиқ-овқат билан таъминловчи ва махсус маркитантлар (қўшинлар бирга савдо-сотиқ билан шуғулланувчилар), армия учун отларни боқадиган, ветеринария хизматлари билан шуғулланувчи мутахассислар қисми мавжуд бўлган. Темур армиясида махсус аѐллардан иборат жанговор қисмлар ҳам мавжуд бўлиб, жангда моҳирлик кўрсатган ўқчи, найзабоз, камончи ва моҳир қиличбоз бўлганлар.
Амир Темур ва темурийлар армияси қандай қўшинлар бўлишидан қатъий назар унликлар, юзликлар, мингликлар, туманлар (10 минг ѐки 12 минг жангчи)дан иборат бўлган бўлиб, уларга ўнбоши, юзбоши, мингбоши (элликбоши) ва беш юз боши ҳам бўлган) ва амирлар бошчилик қилиб, амирлар бирдан ўн икки даражагача бўлинган бўлиб, улардаги армия сони қабилалардан йиғилган лашкарларга ҳам боғлиқ бўлиб, айрим тарихий
50
маълумотларга қараганда ҳар бир амирда (қабила бошлиғи ѐки ҳарбий саркарда – А.Ш) 40 мингта жангчиларгача етган. Амирлар устидан эса маълум нуфузга эга бўлган Бош қўмондонлар бўлган. Армияда лавозим тайинлаш – ҳарбий унвон бериш талантли ва қобилиятли жангчилардан армия ичидан танлаб олиниб, ўнбошилар ичидан юзбошини, юзбошилар ичидан мингбошини танлаб, йиғилишларда муҳокама қилиниб танлаб тайинланар эди. Ушбу система нафақат армияда, балки оддий фуқаролар (раият) ичида ҳам мамлакат, халқни бошқаришда ҳам мансуб, амал, унвон, беришлар ана шу тартиб асосида амалга оширилган. Темур ва темурийлар даврида талантли оддий жангчи ва оддий халқ вакили бўлган фуқаро ҳам нуфузли лавозимли мансаб, унвонларга эга бўлиши мумкин бўлган. Аммо оддий лавозимларга талантли, саводли, билимдон, мулкдор қабила бошлиқлари, аслзода амирзодалар тайинланар эди.