Temanıń aktuallıǵı

Jumıstıń sınaqtan ótiwi. Dissertatsiya qo'lyozmasi talqılawdan ótken.
Nátiyjelerdiń daǵaza etiliwi. Dissertatsiyanıń tiykarǵı mazmunı hám juwmaqları avtordıń 6 ilimiy jumısında óz ańlatpasın tapqan.
Dissertatsiyanıń dúzilisi hám kólemi izertlewdiń maqseti hám wazıypalarınan kelip shıqqan bolıp, temanı úyreniw mantig'iga sáykes keledi.
Dissertatsiya 125 betti óz ishine alıp, kirisiw, toǵız paragrafnı qamtıp alǵan eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. Dissertatsiyada temaǵa baylanıslı 100 ge jaqın derekten paydalanildi.

1-BOB. Kommerciyashı yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw túsinigi hám mánisi

1.1. Kommerciyashı yuridikalıq shaxslardı qayta tashkil túsinigi.

Bazar ekonomikası munasábetlerine ótiw jáne bul boyınsha jańa nızamlardıń qabıl etiliwi, huqıq sub'ektleriniń huqıqları sheńberin kútá úlken dárejede keńeytirip jiberdi. Huqıq sub'ektlerine berilgen keń múmkinshilikler (mámleket ishki hám sırtqı oborotında qatnasıwı ) ótiw dáwirine uyqas túrde islep shıǵıldı hám bekkemlandi. Belgilep alınǵan ilajlar Ózbekstan Respublikası huqıq sub'ektlerine sırtqı ekonomikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw boyınsha real múmkinshilikler jaratıp berdi. Usı waqıtta, shet el sub'ektler hám ásirese, sırt ellik qarjı iesiler mámleketimiz xojalıq jurgiziwshi sub'ektleri menen óz-ara paydalı sheriklik qılıw múmkinshiliklerine ie boldı.

Haqıyqatlıqtan da ekonomikalıq iskerlikti erkinlestiriw jáne onı huqıqıy tárepten támiyinlew házirgi kúnde bólek ulıwma mámleketlik áhmietin kásip etpekte. Usınıń menen birge házirgi sharayatta yuridikalıq shaxslardı sırtqı ekonomikalıq munasábetleri (ol yamasa bul tarawların tártipke salıwda huqıq) dagi poziciyasin, olar qatnasıwınıń huqıqıy tiykarların jetilistiriw zárúr.
Respublikamızda jańa nızamshılıq sistemasınıń jaratılıwı tikkeley puqaralıq huqıqı ushın eń tiykarǵı institutlardan biri yuridikalıq shaxslar hám olardıń biykar bolıw institutınıń tupten jańasha kórinis payda etiwine alıp keldi.
Ǵárezsizlik jıllarında respublikada xalıq aralıq ámeliyatda qabıl etilgen, insan erkinlikleri ústinliginen kelip shıǵıs huqıqıy qaǵıydalar hám normalarga tiykarlanǵan keń huqıqıy mákan vujudga keltirildi. Biz totalitar basqarıw princpısınıń óz hukmini ótkeziwi hám boshboshdoqligidan waz keshtik. Adamdıń mámleket hákimiyatı hám basqarıw shólkemleri menen sonıń menen birge múlkshiliktiń hámme formaları daǵı basqarıw -xojalıq strukturaları menen túrme-túr munasábetlerin tártipke salıwdıń huqıqıy normalari tárepke ózine isenimli qádem tasladıq⁷.
Bul jaǵdaylar puqaralıq huqıqı sub'ektleri mártebein belgilep beretuǵın, sub'ektlerdiń payda bolıw hám biykar bolıw rejimin ornatıwshı jańa nızamshılıq bazası payda bolıwına jay jarattı.
Puqaralıq huqıqınıń sub'ektleri esaplanǵan puqaralar, yuridikalıq shaxslar hám mámleket huqıq sub'ekti retinde ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Bunday ayriqshalıq birinshi náwbette puqaralar, mámleket hám yuridikalıq adamlardıń puqaralıq huqıq hám mámile uqıpındaǵı ayırmashılıqlarda ko'rinsa, ekinshiden adamlardıń huqıq sub'ekti retinde tán alıw etilish jaǵdayı hám olardıń sub'ekt retinde tawsılıwında ańlatpalandi.
Puqaralar hám mámleket puqaralıq huqıqınıń “real” yamasa “dáslepki” sub'ektleri esaplanishsa, yuridikalıq shaxslar “tuwındı” sub'ektler esaplanadı. Usınıń menen birge yuridikalıq shaxslar puqaralıq huqıqı sub'ektleriniń ekinshi toparın quraydı⁸.
Atap ótiw kerek, puqaralar hám mámleket puqaralıq huqıqınıń sub'ekti retinde tikkeley hám tuwrıdan-tuwrı payda bolsa, yuridikalıq shaxslar áne sol eki sub'ekttiń qálew-shıdamlılıǵı tiykarında huqıq sub'ekti retinde gewde keltiriledi. Shunki, yuridikalıq shaxslar belgilengen tártipte islengen, ustav yamasa qaǵıyda tiykarda iskerlik júrgizetuǵın, óziniń esapraqamiga iye bolǵan, belgilengen talaplarǵa muwapıq rásmiylestirilgen huqıqtıń túrli tarawları daǵı túrli huqıqıy munasábetlerdiń qatnasıwshısı bolıp tabıladı⁹.
J. I. Yuldashevning pikrine qaraǵanda, puqaralıq huqıqı sub'ektleri arasında tek yuridikalıq shaxslardagina payda bolıw túsinigi ámeldegi, zero puqaralıq huqıqınıń sub'ektleri esaplanǵan puqaralar hám mámleketke bunday túsinik qollanilmaydi. Puqaralar hám mámleket sub'ekt retinde óz- Ózinden bar. Eger puqaralarda sub'ektlilik jaǵdayı olar tuwılganidan keyin payda bolsada, puqaralardıń «vujudga keliwi tiykarlari» termini logikalıq tıykarǵa iye emes¹⁰.
Usı pikirdi tikkeley yuridikalıq adamlardıń «bekor bolıwı» túsinigine de qollanıw etiw múmkin. Zero, sub'ekt retinde puqaralar hám mámleketke salıstırǵanda biykar bolıw túsinigin qóllawdıń múmkinshiligi bolmasa, yuridikalıq adamlardıń basqa sub'ektler erki-shıdamlılıǵı tiykarında payda bolıwın názerde tutıp, olardıń sub'ekt retinde “biykar bolıwı” da logikalıq tıykarǵa iye boladı. Sonıń menen birge bul jerde ápiwayı logikalıq qaǵıyda “payda bolıw” aqıbette “biykar bolıw” menen juwmaqlanıwın aytıp ótiw kerek.
Atap ótiw kerek, puqaralıq nızamchiligida yuridikalıq adamlardıń “biykar bolıwı” túsinigi qollanilmaydi. Mısalı, FKning 49 -statyası “yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw” - dep atalsa, 53-statyası 2 yuridik shaxstı tamamlaw” - dep ataladı. Usınıń menen birge puqaralıq nızamchiligida yuridikalıq shaxstı “qayta shólkemlestiriw2 hám “tamamlaw” atamalarına bólek tariyp berilmaydi.
Huqıqıy ádebiyatlarda da yuridikalıq shaxstı “bıykarlaw” termini ornına kópshilik jaǵdaylarda “yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw”iborasi qollaniladi11.
Biraq, “biykar bolıw” termini shártli túrde yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw tiykarında huqıq sub'ekti retinde tawsılıwın ańlatiwshı hatti-háreketler kompleksi bolıp, puqaralıq huqıqı teoriyasında ayriqsha yuridikalıq fakt retinde áhmiyetke iye esaplanadı. Zero, «bekor bolıw» sóz dizbegi leksikalogik tárepten de tamamlaw, arnawlı bir shártlesiwdiń aldınan tawsılıwı, ámelde barlıqtıń biykar etiliwi sıyaqlı mánislerdi ańlatadı. Sol munasábet menen yuridikalıq shaxslarǵa salıstırǵanda «bekor bolıw» termininiń qollanılıwı puqaralıq huqıqı teoriyası ushın tán bolıp, teoriyalıq termin retinde áhmiyetli esaplanadı hám nızamshılıqta bul haqıyqatlıqtı qayta “shólkemlestiriw” hám “tamamlaw” usıllarında ańlatıw hesh qanday tushunmovchilikni keltirip shıǵarmaydı.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı jóninde yurist ilimpazlar túrli pikirlerdi bilidirishadi. I. B. Zokirovning pikrine qaraǵanda Respublikamız házirgi bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw dáwirinde yuridikalıq shaxslar kóbinese qayta tashkil bolıw jolı menen biykar boladılar12. I. V. Yeleseev atap ótiwishe bolsa yuridikalıq shaxslar iskerliginiń biykar bolıwı onı qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw tiykarında ámelge asıriladı13. J. I. Yuldashevning pikrine qaraǵanda qayta shólkemlestiriw ushın biykar bolıw sóz dizbegin qóllaw maqul. Zero, tamamlaw biykar bolıwdıń bir forması retinde tán alıw etilse, hár qıylı atlasmovchiliklarni (ulıwma mániste tamamlaw jáne onıń forması retinde hm tamamlaw sóz dizbegi isletilingende) keltirip shıǵarıwı múmkin14. Joqarıda kórsetilgen dáslepki eki pikirge kelispewshilik bildirmegen halda J. I. Yuldashev tárepinen bayanlaingan oy-pikirler bahsli ekenligin atap ótiw kerek. Ekenin aytıw kerek, «tugatish» termini yuridikalıq shaxs huqıq sub'ekti retinde tuwrıdan-tuwrı biykar bolıwın, yaǵnıy huqıq sub'ekti retinde joqlıǵın ańlatadı. Usı mánisten alıp qaraǵanda «tugatish»ni biykar bolıw usılı retinde tán alınıwı huqıqıy tárepten júdá zárúriy jaǵday esaplanadi. qayta shólkemlestiriw yamasa tamamlaw yuridikalıq shaxstıń huqıq sub'ekti retinde tawsılıwınıń eń tiykarǵı usılları esaplanadi. Eger, qayta islengende huqıq hám minnetlemeler huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında basqa sub'ektke o'tsada, sol huqıq hám minnetlemeler iyesi qayta shólkemlestiriw nátiyjesinde huqıq sub'ekt retinde tán alıw etilmeydi. Bul jaǵdaydı qopal bolsa -de, puqaranıń opatı jáne onıń huqıq hám de minnetlemelerin miyrasxorlarına ótiwi menen salıstırıwlaw múmkin.

A. Shukrullaevning pikrine qaraǵanda, qayta shólkemlestiriw huqıqıy miyrasxorlıq munasábetlerin vujudga keltiretuǵın jaǵday bolıp, bunıń nátiyjesinde yuridikalıq shaxs shólkemlestirilgen huqıqıy formasınıń biykar bolıwı yamasa basqasha strukturalıq ózgeris ámelge asıriladı15. Bul orında «tarkibiy ózgeriw» sóz dizbegi huqıqıy mánis kásip etpewin aytıp ótiw kerek. Zero «tarkibiy ózgeriw» logikalıq tárepten yuridikalıq shaxs huqıq sub'ekti retinde iskerlik alıp baratırǵan waqıtta, yuridikalıq shaxslar shólkemleriniń tazadan dúziliwi yamasa bul organlardıń yoxud yuridikalıq shaxstıń struktura retinde ózgeriwi tushiniladi. Usınıń menen birge «tarkibiy ózgeriw» sóz dizbegindegi «tarkib» termini yuridikalıq shaxstıń shólkemleri, onıń iskerlik baǵdarları, yuridikalıq shaxstıń túri hám basqa túsiniklerdi qamtıp alar eken, «tarkibiy ózgeriw» nátiyjesinde yuridikalıq shaxs biykar bolmaydıden tek ǵana iskerlik túrin hám organlar sistemasın ózgertiwi múmkin. Bul bolsa, yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwına emes, bálki arnawlı bir huqıqıy struktura retinde óz iskerliginiń ózgeriwi esaplanadı.

Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı óz tábiyaatına kóre yuridikalıq fakt esaplanadı. Áyne «bekor bolıw» áqibetinde puqaralıq huqıq hám minnetlemeler payda boladı, ózgeredi yamasa biykar boladı. Yuridikalıq shaxslar biykar bolıwın yuridikalıq faktlarninng ayriqsha túri retinde analiz etıwde bir qatar jaǵdaylarǵa itibar qaratıw kerek. Birinshiden, yuridikalıq adamlardıń «bekor bolıwı» nátiyjesinde puqaralıq huqıqıy munasábet payda bolıwı yamasa tawsılıwı múmkin. Yuridikalıq shaxs qayta islengende miyrasxorlıq munasábetleri payda bolsa, yuridikalıq shaxs tamamlanılǵanda yuridikalıq shaxs menen baylanıslı barlıq huqıqlar hám minnetlemeler biykar boladı. Ekinshiden, yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı yuridikalıq hatti-háreket retinde arnawlı bir huqıqıy aqıbetti payda etedi. Bul huqıqıy aqıbet bolsa, mudamı insan erki-erk-ıqrarınıń jemisi esaplanadi. Úshinshiden, yuridikalıq adamlardıń biykar bolıw usılları hár qıylı Ekenligin názerde tutıp, olardı yuridikalıq faktning «yuridik hatti-háreket hám yuridikalıq hújjet», «ma'muriy hújjet hám pitim» túrlerine kirgiziw múmkin. Yuridikalıq hatti-háreket retinde yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı, yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri yamasa komandasınıń yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw (qosıp jiberiw, bolıw hám sol sıyaqlılar ) menen baylanıslı háreketlerinde kórinetuǵın boladı. Tiyisli mámleket organınıń yuridikalıq shaxstı tamamlaw haqqındaǵı sheshimi yuridikalıq hújjet esaplanadı. Mısalı, FKning 57- statyasına kóre, kommerciyashı shólkem bolǵan yuridikalıq shaxs, mámleket kárxanasınan tısqarı, sonıń menen birge matlubot kooperativi yamasa social fond formasında jumıs alıp baratırǵan yuridikalıq shaxstıń kreditorlar talapların qandırıwǵa múmkinshiligi yetmasa, suddıń sheshimine muwapıq ol nashar (bankrot ) dep esaplanıwı múmkin. Yuridikalıq shaxstıń bankrot dep esaplanıwı onıń tamamlanılıwına alıp keledi.
Basqarıw hújjet retinde mámleketke tiyisli yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı jaǵdayların kórsetip ótiw múmkin. FKning 49 -statyasına muwapıq, nızamda belgilengen jaǵdaylarda yuridikalıq shaxstı bolıw yamasa onıń quramınan bir yoxud bir neshe yuridikalıq shaxstı ajıratıp shıǵarıw formasında onı qayta shólkemlestiriw wákil etilgen mámleket shólkemleriniń sheshimi menen yoxud sud sheshimi menen ámelge asıriladı.
O. S. Ioffening pikrine qaraǵanda, puqaralıq -huqıqıy munasábetti ornatatuǵın basqarıw hújjetti qabıl etken organ hár qanday jaǵdayda da usı huqıqıy munasábettiń qatnasıwshısı esaplanbaydı16. Lekin bul pikirdi yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwına salıstırǵanda qollanıw etip bolmaydı. Zero, yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshileri esaplanǵan mámleket organı yuridikalıq shaxstı bıykarlaw tuwrısındaǵı hújjetke muwapıq, yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı menen baylanıslı jaǵdaylar maydanınan talaplardı qabıllawı kerek. Mısalı, FKning 76 -statyasına kóre, shólkem óz minnetlemeleri boyınsha ixtiyoridagi pul qarjları menen juwap beredi. Bul aqshalar jetkilikli Bolmasa, tiyisli buyım-múlktiń iyesi onıń minnetlemeleri maydanınan subsidiar juwapker boladı.
Ásirese, bul jaǵday bazar ekonomikası sharayatında, puqaralıq huqıqı sub'ektleriniń teńligi tán alıw etilgen jaǵday zárúrli áhmiyetke iye. Shunki, mámleket organı yamasa mámleketke tiyisli yuridikalıq shaxslar da puqaralıq huqıqınıń basqa sub'ektleri menen birdey degi huqıq hám minnetlemelerge iye boladılar. FKning 79 -statyasına muwapıq, mámleket puqaralıq nızam hújjetleri menen tártiplestiriletuǵın munasábetlerde olardıń basqa qatnasıwshıları menen teńdey tiykarlarda qatnasadı.
Yuridikalıq shaxslar qosılǵanda bul haqqında shólkemlestiriwshiler óz-ara pitim dúziwleri múmkin. Nátiyjede eki yuridikalıq shaxstan birewi huqıq sub'ekti retinde biykar boladı.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı túsinigi haqqında pikir etkende mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, nızam hújjetlerinde de, huqıqıy ádebiyatlarda da bul túsiniktiń tariypi ańlatpalanmaydi. Tek ǵana biykar bolıw qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw jolı menen ámelge asırılıwı aytıp ótildi17. Kópshilik jaǵdaylarda yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı túsinigine anıqlama beriw yamasa bul termindiń ilimiy-huqıqıy anıqlamasın beriw ámeliy áhmiyetke iye emes,- dep esaplanadı. Biraq, yuridikalıq adamlardıń «bekor bolıw» túsiniginiń ilimiy-teoriyalıq mazmunın ashıp beriw jáne bul túsiniktiń tariypini jaratıw, hám de bul tarawdaǵı nızam hújjetlerin jetilistiriw zárúriyatı úlken áhmiyetke iye boladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı túsinigine tómendegishe ilimiy anıqlama beriw múmkin:
- yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı degende, yuridikalıq shaxstıń qayta shólkemlestiriw hám tamamlanılıw jolı menen, kreditorlarning talapların esapqa alǵan halda hám huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında, puqaralıq huqıqı sub'ekti retinde tawsılıwı túsiniledi.
- yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı mudamı sub'ekttiń tawsılıwın ańlatıwı menen birge birpara jaǵdaylarda jańa sub'ekttiń payda bolıwı ushın tiykar retinde áhmiyetli boladı. Yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń birinshi usılında naǵız ózi jaǵday júz beredi. qayta shólkemlestiriw arqalı yuridikalıq shaxslar biykar etilgende payda bolǵan sub'ekt aldınǵı yuridikalıq shaxstıń miyrasxorı retinde tán alıw etilse-de, ol ulıwma jańa huqıq sub'ekti esaplanadi. Yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń eki tiykarǵı usılı : qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw nátiyjesin bir-birine salıstırıwlaytuǵın bolsaq, eger qayta islengende yuridikalıq shaxs huqıqıy munasábetler «sahnasidan» «izsiz» joǵalmastán sub'ektliktiń tiykarǵı belgilerinen biri esaplanǵan huqıq hám minnetlemelerdi óziniń miyrasxorına ótkeriw jolı menen «mavjudlikni saqlap qalsa (huqıqıy munasábetlerde miyrasxorları kórsetilgen halda atı tilge alınıwı ) », tamamlanılǵanda huqıqıy munasábetler «sahnasidan» tolıq «ketish» hám huqıqıy munasábetlerde basqa «tilga alinbaslik» jaǵdayı payda boladı.
Bul ayırmashılıqlar yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń eki túrin ámeliyatda qóllawda bir qansha táreplerge hám ayrıqshalıqlarǵa itibar qaratıwdı talap etedi. Yuridikalıq shaxslar qayta tashkil atırǵanda tómendegi jaǵdaylar zárúrli áhmiyetke iye boladı :
1. Qayta shólkemlestiriwdiń barlıq usıllarında eki yamasa odan artıq huqıq sub'ekti qatnasadı hám bunday qatnasıw nátiyjesinde olardan biri tawsıladı18;
2. Biykar bolıp atırǵan sub'ekttiń huqıq hám minnetlemeleri universal huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında qayta shólkemlestiriw munasábetlaridagi basqa sub'ektke ótedi. Lekin bunda biykar bolǵan yuridikalıq shaxsqa tiyisli arnawlı bir iskerlik menen shuǵıllanıw tuwrısındaǵı litsenziyalar huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında ekinshi sub'ektke ótiwine jol qoyılmaydı. Biraq biykar bolıp atırǵan Yuridikalıq shaxstıń firma atı, tavar belgileri hám xizmet kórsetiw belgileri qayta shólkemlestiriwdegi huqıqdor sub'ektke ótkeriledi. Zero, bul sub'ekt qále ol tazadan tashkil bolǵan yuridikalıq shaxs bolsın, qále jańa sub'ekt bolmaydıinen individuallastırıw qurallarına bolǵan huqıqtı saqlap qaladı. Mısalı, «Bilgir» AJning «Paxtakesh» AJga qosıp alınıwı nátiyjesinde, «Paxtakesh» AJ islep shıǵarap atırǵan ónimlerine «Bilgir» tamǵasın basıwı múmkin boladı.
Usı qaǵıyda FKning 1101-statyasında belgilengen bolıp, oǵan muwapıq, yuridikalıq shaxstıń firma nomiga bolǵan huqıqtı basqa shaxsqa beriw hám ótkeriwge tek yuridikalıq shaxs qayta islengen hám de ulıwma kárxana basqa shaxsqa berilgen jaǵdaylardaǵana jol qóyıladı. Yuridikalıq shaxstı firma nomiga bolǵan huqıqın biyganalastırıw kepillikli mámleket organında atap kórsetiw hám tiyisli akt beriw arqalı rásmiylestiriladi19.
1. Qayta tashkil etilish nátiyjesinde biykar bolǵan yuridikalıq shaxstıń minnetlemeleri maydanınan barlıq talaplar onıń huqıqıy miyrasxorına qaratıladı. Bunda huqıqıy miyrasxor minnetlemeni orınlawdan bas toritshga haqılı emes. Eger bir yuridikalıq shaxs bolıp jiberiw arqalı biykar etilgen bolsa, ol halda huqıqıy miyrasxor kim bolıwı, tiyisli pitim yamasa mal-múlkliniń sheshimi menen belgilep quyilishi kerek.
2. Qayta shólkemlestiriw hámme waqıt biykar bolıwdıń óz-ara shártlesiw hám sudǵa shekem ámelge asırilatuǵın usılı retinde áhmiyetli bolıp tabıladı. Yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw (qosıp jiberiw, qosıp alıw, bolıw, ajıratıp shıǵarıw, ózgertiw) onıń shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) yamasa shólkemlestiriw hújjetlerinde soǵan wákil etilgen yuridikalıq shaxs organı sheshimine muwapıq ámelge asırılıwı múmkin.
Biraq, birpara jaǵdaylarda qayta shólkemlestiriw, suddıń sheshimi menen de ámelge asıriladı. Mısalı, nızamda belgilengen jaǵdaylarda yuridikalıq shaxstı Bolıw yamasa onıń quramınan bir yoxud bir neshe yuridikalıq shaxstı ajıratıp shıǵarıw formasında onı qayta shólkemlestiriw wákil etilgen mámleket shólkemleriniń sheshimi menen yoxud sud sheshimi menen ámelge asıriladı.
Eger yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ), olar wákil etken organ yamasa yuridikalıq shaxstıń óz shólkemlestiriw hújjetleri menen qayta shólkemlestiriwge wákil etilgen organı yuridikalıq shaxstı kepillikli mámleket organınıń sheshiminde belgilengen múddette qayta tashkil etpeyotgan bolsa, sud usı mámleket organınıń dawası boyınsha yuridikalıq shaxstıń basqarıwshısın tayınlaydı hám oǵan bul yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdi tapsıradı. Basqarıwshı tayınlanǵan waqıttan baslap oǵan yuridikalıq shaxstıń jumısların basqarıw kepillikleri ótedi. Basqarıwshı sudta yuridikalıq shaxs atınan háreket etedi, bólistiriw balansın dúzedi jáne onı yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw nátiyjesinde payda bolatuǵın shólkemlestiriw hújjetleri menen birge kórip shıǵıw ushın sudqa tapsıradı. Suddıń bul hújjetlerdi tastıyıqlawı tazadan vujudga kiyatırǵan yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriw ushın tiykar boladı (49 -statyası ).
Yuridikalıq shaxstı tamamlanılayotganda quydagi jaǵdaylarǵa itibar qaratıw kerek boladı :
1. Yuridikalıq shaxstı tamamlaw juwmaqlawshı haqıyqatlıq bolıp20, uninig nátiyjesinde yuridikalıq shaxs huqıq sub'ekti retinde tawsıladı.
2. Tamamlaw hámme waqıt huqıq hám minnetlemelerdiń basqa shaxsqa universal huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında topırlıǵı menen xarakterlenedi.
3. Yuridikalıq shaxs tamamlanılǵanda ol qálegen yamasa májburiy tártipte ámelge asırılıwınan qaramastan nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asıriladı. FKning 55-statyasına muwapıq, tamamlaw komissiyası yuridikalıq shaxstı mámleket diziminen ótkeriw haqqındaǵı maǵlıwmatlar basıp shiǵarılatuǵın baspasóz shólkemlerinde yuridikalıq shaxstıń tamamlanılıwı hám de onıń kreditorlari tárepinen talaplardı bayanlaw Tártibi hám múddeti haqqında xabar daǵaza etedi. Bul múddet tamamlaw haqqında xabar daǵaza etilgen waqıttan baslap eki aydan kem bolıwı múmkin emes. Tamamlaw komissiyası kreditorlarni anıqlaw hám depitorlik qarızın alıw ilajların kóredi, sonıń menen birge kreditorlarni yuridikalıq shaxs tamamlanılıwı haqqında jazba túrde xabarlı etedi.
Kreditorlar tárepinen talaplardı qoyıw ushın belgilengen múddet tamam bolǵanınan keyin tamamlaw komissiyası aralıq tamamlaw balansın dúzedi, bul balans tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxs buyım-múlkiniń quramı, kreditorlar qoyǵan talaplar dizimi, sonıń menen birge olardı qaray shıǵıw nátiyjeleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Aralıq tamamlaw balansı yuridikalıq shaxstı tamamlaw tuwrısında qarar qabıl etken yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) yamasa organ tárepinen yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriwshi organ menen kelgenler halda tastıyıqlanadi.
Eger tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxs (mákemelerden tısqarı ) ixtiyoridagi pul qarjları kreditorlarning talapların qandırıw ushın jetkilikli bolmasa, tamamlaw komissiyası yuridikalıq shaxstıń buyım-múlkin kim asdı sawdası arqalı sud qararların jırlaw ushın belgilengen tártipte sotadi. Tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxs kreditorlariga pul summaların tólew tamamlaw komissiyası tárepinen FKning 56 -statyasında belgilep qoyılǵan gezek tártibinde, aralıq tamamlaw balansına muwapıq, ol tastıyıqlanǵan kúnden baslap ámelge asıriladı.
Kreditorlar menen esap -kitap qılıw tawsılǵanınan keyin tamamlaw komissiyası tamamlaw balansın dúzedi, onı yuridikalıq shaxstı tamamlaw tuwrısında qarar qabıl etken yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) yamasa organ yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriwshi organ menen kelgenler halda tastıyıqlaydı.
Tamamlanılıp atırǵan mámleket kárxanasınıń buyım-múlki, tamamlanılıp atırǵan shólkemdiń bolsa - pul qarjları kreditorlarning talapların qandırıw ushın jetkilikli bolmasa, kreditorlar óz talaplarınıń qalǵan bólegin bul Kárxana yamasa shólkem mal-múlklii esabınan qandırıw tuwrısında sudqa dawa menen shaqırıq qılıw huqıqına iye esaplanadılar.
Yuridikalıq shaxstıń kreditorlar talapları qandirilganidan keyin qalǵan buyım-múlki onıń sol buyım-mulkka materiyaliq huqıqlarǵa yamasa bul yuridikalıq shaxsqa salıstırǵanda májburiy huqıqlarǵa iye bolǵan shólkemlestiriwshilerine (qatnasıwshılarına ), eger nızam hújjetlerinde ózgeshe tártip názerde taza bolsa, tapsırıladı.
Mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan baslap qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmay atırǵan kárxanalardı tamamlaw, sonıń menen birge olardı shólkemlestiriwshileri joq ekenliginde tamamlaw dástúri hám qásiyetleri nızam hújjetleri menen tártiplestiriledi. Yuridikalıq shaxstıń tamamlanılıwı haqqındaǵı jazıw yuridikalıq adamlardıń birden-bir mámleket reestriga kiritip qoyılǵanınan keyin yuridikalıq shaxstı tamamlaw tamamlanǵan, yuridikalıq shaxstıń iskerligi bolsa tawsılǵan esaplanadı.
1. Yuridikalıq shaxstı tamamlaw hámme waqıt sub'ektke tiyisli múlkshilik hám jeke nomulkiy huqıqlardı biykar bolıwına alıp keledi. Shunki, «hamma zat insan ushın» uranındaǵı sıyaqlı puqaralıq huqıqıy munasábetlerde de hár bir jaǵday (huqıq, minnetleme, buyım-múlk, buyımlar, zat, jeke huqıq ) sub'ekt-shaxs menen baylanıslı hám ol ushın bolıp tabıladı. Usınıń menen birge yuridikalıq shaxstıń huqıq uqıpı da ol tamamlanılǵan waqıttan toqtatiladi21.
Atap ótiw kerekki, yuridikalıq shaxslar tamamlanılıw processinde olarǵa salıstırǵanda yuridikalıq shaxslar mártebein belgilewge qaratılǵan normalar qollanıw etilmesligi múmkin. Mısalı, Evropa Birlespesi Komissiyası tárepinen 1997 jıl aprelde usınıs etilgen “Kompaniyalar jaylasqan jerin YeIdagi basqa aǵza mámleketliklerge ótkeriw tuwrısında” gi On tórtinshi direktivada belgileniwishe tamamlaw basqıshında bolǵan kompaniyalarǵa Salıstırǵanda kompaniya turar -jayın ózgertiw múmkinligi qaǵıydası qollanilmaydi22.
Yuridikalıq qayta dúziliwi menen jańa huqıq sub'ekti payda boladı. Bul bolsa bir waqtıniń ózinde yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw hám payda bolıw usılları ortasındaǵı arnawlı bir koefficienttiń bar ekenligi yamasa joqlıǵı máselesin anıqlawdı talap etedi.
Puqaralıq nızamchiligi yuridikalıq shaxslardı qayta dúziliwi hám jańa yuridikalıq shaxstıń payda bolıwın arnawlı bir ajıralmaslıqta ańlatadı. Yaǵnıy, yuridikalıq shaxs qayta tashkil atırǵanda qayta shólkemlestiriw hújjetleri qayta shólkemlestiriwdiń hár bir usılında belgilengen tártipte kepillikli mámleket organı tárepinen tastıyıqlanishi yamasa onıń razılıǵı tiykarında dúzilgen bolıwı kerek boladı. Sonnan keyin jańa yuridikalıq shaxs FKning 44-statyasında belgilengen tártipte mámleket diziminen to'kazilgandan keyin mámleket diziminen ótken esaplanadı. Usınıń menen birge yuridikalıq shaxslardı dizimnen ótkeriw tártibi Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2006 jıl 24 maydaǵı «Isbilermenlik iskerligi sub'ektlerin mámleket diziminen ótkeriw hám esapqa qoyıwdı xabarlı qılıw tártibi tuwrısında» gi sheshimi hám usı sheshimge qosımsha etilgen
«Isbilermenlik iskerligi sub'ektlerin mámleket diziminen ótkeriw hám esapqa qoyıwdı xabarlı qılıw tártibi tuwrısında» gi Qaǵıydada kórsetilgen.
Ekenin aytıw kerek, puqaralıq huqıqı teoriyasında yuridikalıq shaxslar payda bolıwınıń tómendegi usılları kórsetip ótiledi:
- bo'yruq (buyrıq ) beriw tártibi;
- murojat qılıw tártibi;
- ruxsat beriw tártibi23;
Yuridikalıq shaxs qayta tashkil atırǵanda qayta shólkemlestiriw qálegen yamasa májburiy tártipte ámelge asırılıp atırǵanlıǵına qaray jańa shólkemlesken yuridikalıq shaxstı yuridikalıq shaxslar payda bolıwınıń qaysı usılında ámelge asırılǵanlıǵın anıqlap alıw múmkin. Eger yuridikalıq shaxs qálegen túrde qayta tashkil atırǵan bolsa, jańa shólkemlesken yuridikalıq shaxstı murojjat etiw tártibinde payda bolǵan dep esaplaw múmkin. Shunki bunda shólkemlestiriwshilerdiń yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw haqqındaǵı qálewin ańlatpalishining ózi-aq jańa yuridikalıq shaxs payda bolǵanlıǵın ańlatıwı hám mámleket diziminen ótkeriwshi organ jańa yuridikalıq shaxstı dizimnen ótkeziwi kerek boladı.
Yuridikalıq shaxs májburiy - sud tártibinde qayta islengende bolsa, yuridikalıq shaxslar payda bolıwınıń ruxsat alıw tártibinde jańa yuridikalıq shaxs payda boladı. Usı jaǵdayda FKning 49 -statyası talapları tiykarında yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw ushın áyne yuridikalıq shaxs payda bolıwınıń ruxsat alıw tártibindegi sıyaqlı kepillikli mámleket organınıń ruxsatı kerek boladı hám sonnan keyin ǵana dizimnen ótkeriwshi organ jańa yuridikalıq shaxstı mámleketlat diziminen ótkeziwi múmkin.
Sol orında atap ótiw kerekki, yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw
- bu yuridikalıq shaxslardı vujudga kelitirish usılı esaplanbaydı. Eger yuriik shaxs qayta islengende jańa huqıq sub'ekti payda bolsada, usı jaǵday mudamı bir yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwına alıp keledi hám qayta shólkemlestiriw processinde bul baslanǵısh jaǵday retinde qaraladı. qayta shólkemlestiriw jańa yuridikalıq shaxs payda bolıwı ushın ayriqsha yuridikalıq fakt bolıp xızmet qilsada, yuridikalıq shaxs payda bolıwınıń usılı retinde bahalanmaydi, sebebi yuridikalıq shaxstıń payda bolıw termini daslep vujudga kiyatırǵan hám huqquiy miyrasxorlıq munasábetlerine tiykarlanmaydigan jańa sub'ektlerdiń tashkil tabıwına salıstırǵanda qollanıladı.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıw túsiniginiń mánisi hám mazmunı jóninde toqtalıp, «bekor bolıw» termini huqıqıy mazmunga iye, Ámelge asırilish arnawlı bir huqıqıy aqıbetti payda etetuǵın, puqaralıq huqıqı sub'ektliligi mártebein belgilewde tásir kórsetetuǵın yuridikalıq faktning ayriqsha túri degen juwmaqqa keliw múmkin. Zero, yuridikalıq fakt sıyaqlı «bekor bolıw» nızam jol qoyǵan háreketler arqalı ámelge asıriladı hám hámme waqıt puqaralıq huqıq hám minnetlerin (basqasha aytqanda sub'ektlilikni) biykar bolıwına alıp keledi.
Pikirimizcha, “yuridikalıq shaxslar biykar bolıw” termini teoriyalıq túsinik bolıwı menen birge ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı. Sol munasábet menen Puqaralıq kodeksi hám puqaralıq nızam hújjetlerine “yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı” terminin hám FKda sol atlı elementtı kirgiziw maqsetke muwapıq bolar edi. Bul norma FKning 49 -statyası retinde “Yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı” dep atalıwı hám tómendegishe ańlatılıwı kerek:
- yuridikalıq shaxs qayta tashkil hám tamamlaw jolı menen biykar boladı. Yuridikalıq shaxstı biykar bolıw tiykarları hám tártibi nızam hújjetleri menen belgilenedi. Yuridikalıq shaxs biykar bolǵanda kreditorlarning talapları hám miyrasxorlardıń huqıqları esapqa alınıwı kerek.
Bunday normanıń kiritiliwi birinshi náwbette “yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı” termini legal mazmunga ıyelewin támiyinlasa, ekinshiden yuridikalıq shaxstı huqıq sub'ekti retinde toqtatıw bolıwına alıp keliwshi qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw usılları ushın ulıwma kriterya hám qaǵıydalar belgilenedi. Usınıń menen birge yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw bir huqıqıy institutqa xosligi hám olar bir-birge jaqın bolǵan munasábetlerdi huqıqıy tártipke salıp qoyıwın anıqlawtiradi. 1. 1. Kommerciyashı yuridikalıq shaxslardı qayta dúziliwin tártipke soluvchi puqaralıq nızam hújjetleriniń ulıwma xarakteristikası.
Ekenin aytıw kerek, hár bir tarawdıń arnawlı bir tiykarlarǵa, qaǵıydalarǵa hám negizlerge tayanadi. Hár bir munasábetti tártipke salıwda sol munasábetler ushın ulıwma tıykarǵa aynalǵan birlestiruvchi túsinik hám jaǵdaylar belgileytuǵın rol oynaydı. Tiyisli social munasábetlerdi tártipke salıwda eń zárúrli bolǵan hám sol tarawdaǵı derlik barlıq munasábetlerge tiyisli bolǵan qaǵıydalar fanda derekler dep júritiledi.
Usı mánisten alıp qaraǵanda huqıq dárekleri degende, ulıwma mániste huqıqtıń ańlatpa etilish forması túsiniledi24. Bunda huqıq túrli qurallar hám mámleket tárepinen islep shıǵılǵan yamasa qabıl etilgen arnawlı usıllar arqalı ámelge asıriladı. Ańlatpa etilish túsinigin analiz etkende, huqıqtı jámiyet turmısındaǵı túrli social munasábetlerge qóllaw názerde tutıladı. Mısalı, tavar ayırbaslaw, ózgediń buyım-múlkinen waqtınsha paydalanıw, hár qıylı daǵı xizmet kórsetiw hám soǵan uqsas munasábetlerge salıstırǵanda huqıqtıń ańlatpa etilish mámleket tárepinen qabıl etilgen arnawlı hújjetler, yaǵnıy qurallar arqalı kórinetuǵın boladı.
Social turmıs hám jámiyet ómiriniń kóplegen tarawları arnawlı manblarga iye bolǵanı sıyaqlı, huqıq da óz dáreklerine iye esaplanadı. Huqıq dárekleri bolsa óz gezeginde, arnawlı bir tarawlardıń dáreklerine bólinedi hám olardıń kompleksinen dúziledi. Bul komplekstiń bir buwını retinde puqaralıq huqıqı tarawı da óz dáreklerine iye esaplanadı.
Professor I. B. Zokirovning pikrine qaraǵanda, puqaralıq huqıqınıń dárekleri degende, puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdi tártipke salatuǵın normativ hújjetler túsiniledi25. Bunda puqaralıq -huqıqıy munasábetti tártipke soluvchi normativ hújjet tek, bir ǵana huqıq tarawı – puqaralıq Huqıqınıń deregi bolıwı múmkin degen oyda sawlelendiriw vujudga kelmewi kerek. Áyne bir waqtıniń ózinde puqaralıq huqıqınıń deregi esaplanǵan normativ hújjet, xojalıq huqıqınıń, awıl xojalıǵı huqıqınıń, finans huqıqınıń, basqarıw huqıqtıń hám basqa huqıq tarawlarınıń deregi bolıwı múmkin.
Ulıwma alǵanda, huqıq teoriyasında huqıq dáreklerine salıstırǵanda bir qansha shártler qóyıladıki, bul shártler hám talaplar derektiń áyne huqıqqa tiyisliligin jáne onıń basqa tarawdıń dáreklerinen ajıratıp turılıwına járdem beredi. Bunday shártler gápine tómendegiler kiredi:
1. Huqıq deregi normativ xarakterge ıyelewi kerek;
2. Huqıq deregi óziniń atalıwı hám tásir kúshi sheńberinde tiyisli kepillikli mámleket organı tárepinen qabıl etilgen yamasa shıǵarılǵan bolıwı kerek;
3. Huqıq dárekleri mudamı tiyisli tártip hám qaǵıyda tiykarında qabıl etiliwi kerek;
4. Huqıq deregi, tiyisli túrde dizimge alınıwı hám arnawlı bir shártler tiykarında daǵaza etiliwi kerek.
Huqıq dáregin shólkemlesken xalıqtıń erki mámleket erki bolıp, málim formada nızamlar hám basqa normativ hújjetlerde ańlatpalanadi26.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 7-statyasında : “Xalıq mámleket hákimiyatınıń birden-bir dáregidir”, dep normalangan.
Huqıq dárekleri tuwrısında sóz júrgizilgende, birinshi náwbette nızam ústinde toqtalıw kerek. Ózbekstan Respublikasında nızamlar Joqarı Jıynalıs -hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı joqarı organı tárepinen ámelge asıriladı, qabıl etiletuǵın bul nızamlar barlıq ushın májburiy bolǵan normativ hújjetler bolıp tabıladı.
Puqaralıq huqıqınıń dárekleri huqıqtıń basqa tarawları dáreklerinen bir qatar qásiyetleri menen parıq etedi. Bul ayrıqshalıqlar Puqaralıq huqıqı dárekleri tártipke salatuǵın huqıqıy munasábetlerdiń mánisinen kelip shıǵadı. Ekenin aytıw kerek, puqaralıq -huqıqıy munasábetler ádetdegi, kúndelik, normal social munasábetler bolıp tabıladı.
Puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdiń «odatdagi» munasábetligi usınıń menen belgilenediki, bul munasábetler mudamı júz boladı hám kisilerde bul munasábetlerdiń ámelge asırılıwı ádetdegi process sıyaqlı oyda sawlelendiriw payda etedi. Mısalı, hár kúni dúkannan nan satıp alınǵanda, derlik barlıq puqara - qarıydar nonni arnawlı bir summa tólegen halda satıwshı menen kelisip satıp alıwı múmkinligin biladi. Bul hal bir neshe ásirlerden berli ádet kórinisine aynalǵan. Logikalıq alıp qaraǵanda bunday munasábetler júdá kóplab tabıladı hám olarda ádet dástúrlerinege aynalǵan jaǵdaylar gúzetiledi. Áyne áne sol jaǵdaylar puqaralıq nızam hújjetleri tárepinen tártiplestiriledi. Usınıń menen birge ádetdelik kisiler ushın jańalıq bolmaǵan hám júz bolıwı ǵayrıtabbiy tuyulmagan haqıyqatlıq bolıp tabıladı. Bul munasábetlerdiń sol zaylda ámelge asırlıwı kisilerde yapırmay sezimin vujudga keltirmesiligi kerek. Ádetdegi munasábetlerdi tártipke soluvchi nızam hújjetleri mudamı ámeldegi dástúrlerden kelip shıǵıp belgileniwi kerek.
Puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdiń kúndelik munasábetler retinde aytılıwınıń tiykarǵı sebebi, olardıń hár kúni ámelge asırilish bolıp esaplanadı. Eger puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdiń
«odatdaligi» tikkeley munasábetlerdi ámelge asırılıwı tártibi hám procesi menen baylanıslı bolsa, «kundalikligi» ózgesheligi bul munasábetlerdiń turmıslıq zárúriyat hám mútajlikler menen baylanıslı túrde hár kúni júz etiliwi menen baylanıslı boladı. Bunday munasábetler gápine: usaqlap satıw aldı -sotdi shártnamaları hám aqsha ornına xizmet kórsetiw shártnamaların kórsetiw múmkin.
Huqıqıy munasábetler arasında tek ǵana puqaralıq -huqıqıy munasábetler «normal» munasábetler bolıp tabıladı. Yaǵnıy puqaralıq -huqıqıy munasábetler bir-birge baǵınıw principine tiykarlanmagan, erk-shıdamlılıq hám Qálewge tayanǵan, májbúrlew hám qısıwdan erkin bolǵan halda payda bolatuǵın munasábetler bolıp tabıladı. Puqaralıq huqıqınıń dárekleri de áyne ózi tártipke salatuǵın munasábetlerdiń sol qásiyetlerinen kelip shıǵıp belgilenedi.
Yuridikalıq adamlardıń tashkil tabıwı hám biykar bolıwı máseleleri mámleketimizde daslep XX ásir baslarında huqıqıy tártipke solina basladı. Ózbekstan aymaǵında XX ásir baslarınasha ámelde bolǵan musulman huqıqı sistemasında yuridikalıq shaxslardı vujuda keliwi hám biykar bolıwınıń anıq nızamlı tiykarları hám olar iskerligin tártipke salıw mexanizmi joq edi. Zero, tiykarǵı huqıq dárekleri esaplanǵan Quranı Saqıy hám ádisde de shirkatlari dúzilisi hám olkáralardıń óz-ara shártlesiwi tiykarında xızmet kórsetiwi belgilengen edi. Yuridikalıq shaxslar iskerligin házirgi zamanagóy huqıqıy tiykarlarda tártipke salıp qoyıwınıń dáslepki urıqları 1922 jılıǵı RSFSRning Grajdanlik kodeksi ámelge kiritiliwi menen baslandı. Álbette bul dáwirshe Xorezm hám Buxara Xalıq Respublikalarında yuridikalıq shaxslar iskerligin tártipke salıwdıń eń ápiwayı kriteryaları islep shıǵılǵan edi. I. B. Zokirovning pikrine qaraǵanda, puqaralar menen birge BXSR hám XXSRlarida puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdiń sub'ektleri retinde yuridikalıq shaxslar - mámleket, kooperativ hám basqa jámiyetlik shólkemleri tán alıw etilardi.
Tuwrı, bul dáwir puqaralıq nızamchiligida tekǵana yuridikalıq adamlardıń ulıwma xarakteristikası, bálki yuridikalıq shaxslardı payda bolıw hám biykar bolıwınıń ulıwma tártibi joq edi. Bul jaǵdaylar hár bir yuridikalıq shaxstıń ustav hám qaǵıydası menen tártipke solinardi27.
Ózbekstan SSRning 1929 yilgi Grajdanlik kodeksi28 de yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwınıń birden-bir tiykarın yaǵnıy, qanday tiykarda hám tártipte payda bolǵan bolsa, sol tiykar hám tártipte biykar bolıwın názerde tutadı Hám burınǵı birlespe dáwirindegi iqitsodiy-siyasiy jaǵdayǵa muwapıq túrde yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń basqarıw rejimin názerde tutadı.
Tap usı mánisten alıp qaraǵanda 1963 yilgi Ózbekstan SSRning Grajdanlik kodeksi de yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń júdá qısqa qaǵıydaların belgileydi. Eger usı nızam hújjeti yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı, atap aytqanda qayta dúziliwi máseleleri qanday tártipke salınǵanlıǵı haqqında pikir etkende, bul nızam usı institutlar bar ekenligin belgilegen degen juwmaqqa keliw múmkin. Usınıń menen birge burınǵı birlespe dáwirindegi puqaralıq nızamchiligida qayta shólkemlestiriw tamamlaw menen birge yuridikalıq shaxslardı qatań túrde (hesh qanday huqıqıy miyrasxorlıqsız hám jańa yuridikalıq shaxs tashkil tapmastán) biykar bolıw usılı esaplanǵan. 1990 jılǵa shekem puqaralıq nızamchiligida yuridikalıq shaxslar qayta dúziliwiniń tek ǵana ush- qosıp jiberiw, qosıp alıw hám bolıw usılları názerde tutılǵan edi29.
1991 jıl 31 mayda qabıl etilgen SSR Birlespesiniń Puqaralıq nızamchiligi Tiykarlari30 qayta shólkemlestiriwdiń besew formasın ajartib kórsetken edi: qosıp jiberiw, qosıp alıw, bolıw, ajıratıp shıǵarıw, ózgertiw (16 -element ).
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetler puqaralıq huqıqı daǵı bir qatar nızam hújjetleri menen tártiplestiriledi. Bul munasábetlerdi tártipke soluvchi nızam hújjetleri yuridikalıq adamlardıń túrleri sıyaqlı túrme-túr hám keń qamtılǵan bolıp tabıladı. Zero, puqaralıq huqıqınıń eń quramalı strukturalı hám arnawlı huqıq uqıpına iye sub'ekti esaplanǵan yuridikalıq adamlardıń tashkil tabıwı da hár biri túri ushın ayriqsha bolıp tabıladı.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke soluvchi eń tiykarǵı hám zárúrli nızam hújjeti bul Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq kodeksi bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq kodeksi de konstituciyalıq principlerge tiykarlanǵan halda bazar ekonomikası sharayatına sáykes keletuǵın mexanizmin jaratılıwma qaratılǵan. Ol puqaralıq -huqıqıy munasábetlerdi tártipke salıwda bólek orındı iyeleydi.
“Qabıl etiletuǵın nızamlar hám nızamshılıqqa tiyisli hújjetler óz-ara baylanısqan bolıwı jáne social baǵdarlanǵan pútin bazar mexanizminiń huqıqıy sistemasın jedellik menen jaratılıwma kómeklesiw kerek”1 - degen edi I. A. Karimov. Bazar munasábetleriniń pútkil sistemasın birlestiriwge jáne onıń ishki muwapıqlıǵın támiyinlewge xızmet2 etetuǵın, puqaralıq - huqıqıy munasábetlerdi tártipke salatuǵın, bazar ekonomikası munasábetleri talaplarına qaratılǵan kodifikatsiyalashirilgan nızam bul- Puqaralıq Kodeksi bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksiniń birinshi bólegi 1995 jıl 21 dekabrde, ekinshi bólegi bolsa, 1996 jıl 29 avgustda qabıl etilgen halda eki bólegi bir vaqta 1997 jıl 1 marttan baslap kúshke kiritilgen. Puqaralıq Kodeksi altı bólim, 71-bap, 1199 elementtan ibarat.
Ámeldegi Puqaralıq kodeksi adamlardıń múlkshilik huqıqları menen baylanıslı bolǵan máselelerdi jańasha hal etdi. Ol jaǵdayda:
 xilma-qıylı puqaralıq huqıqıy pitimler dúziwde keń erkinlik hám múmkinshilikler berilgenligi;
 fuqarolarning isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanıwın keń tártipke salıw ;
 fuqarolarning huqıq uqıpı keńeytirilgen, olar jallanba miynetten paydalanıw, jeke menshikke, atap aytqanda, jeke kárxanalarǵa ıyelewi, múlk formalarınıń teńligi jáne onıń qorǵawı kepillik berilgenligi;  fuqarolik-huqıqıy munasábet sub'ekti bolǵan yuridikalıq shaxslarǵa shólkemlerge óz xızmetlerin ámelge asırıwda, xojalıq jumısların júrgiziwde keń múmkinshilikler berilgen.
Puqaralıq kodeksi birinshi bóleginiń dúzilisi bazar ekonomikası talaplarına sáykes keletuǵın puqaralıq huqıqı sistemasına sáykes bolıp tabıladı. Eger FK yuridikalıq shaxslar túsinigi olardıń túrleri, yuridikalıq adamlardıń tashkil tabıwı, ta'ssis hújjetleri hám shólkemleri haqqında keńlew qaǵıydalardı bekkemlasada, biykar bolıwǵa tiyisli júdá qısqa hám ulıwma qaǵıydalardı belgileydi.
FKning 49 -52-elementları yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń birinshi usılı qayta shólkemlestiriwge baǵıshlansa, 53-57-elementları yuridikalıq shaxslardı tamamlaw tuwrısındaǵı qaǵıydalardı belgileydi. FKda belgilengen qayta shólkemlestiriw qaǵıydalarınıń eń áhmiyetlisi, qayta shólkemlestiriw usıllarınıń anıq belgilengenligi bolıp tabıladı. FKning 49 -statyasında biykar bolıwdıń tómendegi usılları kórsetilgen: qosıp jiberiw, qosıp alıw, bolıw, ajıratıp shıǵarıw, ózgertiw. Bul usıllardı ámelge asırıw tikkeley yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshileri tárepinen ámelge asıriladı. Sonıń menen birge qayta shólkemlestiriw shólkemlestiriw hújjetlerinde wákil etilgen yuridikalıq shaxs organınıń sheshimine muwapıq da ámelge asırılıwı múmkin. Lekin bul máselede FKda sudqa keń kepillikler beredi31. FKning 49 -statyasına muwapıq, eger yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ), olar wákil etken organ yamasa yuridikalıq shaxstıń óz shólkemlestiriw hújjetleri menen qayta shólkemlestiriwge wákil etilgen organı yuridikalıq shaxstı kepillikli mámleket organınıń sheshiminde belgilengen múddette qayta tashkil etpeyotgan bolsa, sud usı mámleket organınıń dawası boyınsha yuridikalıq shaxstıń basqarıwshısın tayınlaydı hám oǵan bul yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdi tapsıradı. Basqarıwshı tayınlanǵan waqıttan baslap oǵan yuridikalıq shaxstıń jumısların basqarıw kepillikleri ótedi. Basqarıwshı Sudta yuridikalıq shaxs atınan háreket etedi, bólistiriw balansın dúzedi jáne onı yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw nátiyjesinde payda bolatuǵın shólkemlestiriw hújjetleri menen birge kórip shıǵıw ushın sudqa tapsıradı. Suddıń bul hújjetlerdi tastıyıqlawı tazadan vujudga kiyatırǵan yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriw ushın tiykar boladı. nızamda belgilengen jaǵdaylarda yuridikalıq shaxslardı qosıp jiberiw, qosıp alıw yamasa ózgertiw formasında qaytaldan shólkemlestiriw kepillikli mámleket shólkemleriniń razılıǵı menengine ámelge asırılıwı múmkin. qosıp alıw formasında qayta shólkemlestiriw halların esaptan tısqarı etkende, tazadan payda bolǵan yuridikalıq shaxslar mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan baslap yuridikalıq shaxs qayta islengen esaplanadı. Yuridikalıq shaxs oǵan basqa yuridikalıq shaxstı qosıp alıw formasında qayta islengeninde qosıp alınǵan yuridikalıq shaxstıń iskerligi toqtatilgani haqqındaǵı jazıw yuridikalıq adamlardıń birden-bir mámleket reestriga kiritilgen waqıttan baslap yuridikalıq shaxs qayta islengen esaplanadı.
Usınıń menen birge FKda yuridikalıq shaxs qayta islengende huqıqıy miyrasxorlıq, tamaqtasırıw hújjeti hám bólistiriw balansı, yuridikalıq shaxs qayta islengende kreditorlarning huqıqları sıyaqlı qayta shólkemlestiriw ushın eń zárúrli bolǵan qaǵıydalar belgilengen. qayta shólkemlestiriwde FKning áhmiyetli tárepi sonda, qayta shólkemlestiriw procesin tolıq belgilep onıń aqıbetleri, bul processda rásmiylestiriliwi kerek bolǵan hújjetler hám kreditorlarning huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan qaǵıydalardı belgilep, qayta shólkemlestiriw procesiniń ózge jaǵdayların shólkemlestiriwshiler yamasa wákil etilgen yuridikalıq shaxs organınıń kepillikine beriledi. Bunday tártip, yuridikalıq shaxslar múlk iyelerisiniń hám shólkemlestiriwshileriniń óz qálew-shıdamlılıqleri tiykarında, óz máplerin gózlep háreket etiwlerine múmkinshilik beredi.
Akademikalıq H. R. Rahmonqulov, yuridikalıq shaxstıń tamamlanılıwı haqqındaǵı FKda belgilengen qaǵıydalar haqqında pikir júrgizer eken, tómendegilerdi aytadı : - yuridikalıq shaxstı tamamlaw sebepleri haqqındaǵı qaǵıydalar da saldamlı túrde ózgerdi. Ótken zamanda yuridikalıq shaxs qaysı tártipte payda bolǵan bolsa, sol tártipke tiykarınan tamamlanılıw názerde tutılǵan edi. Mısalı, eger yuridikalıq shaxs joqarı basqarıw organınıń buyrıǵına tiykarınan payda bolǵan bolsa, sol tártipke, yaǵnıy ruxsat beriliwi menen shólkemlesken bolsa, sol tártipke, yaǵnıy ruxsat alıw jolı menen, normativ xarakterge iye bolǵan ustavga tiykarınan payda bolǵan bolsa, ustavda belgilengen qaǵıydaǵa qaray (mısalı, kolxoz-kooperativ shólkemleri), tárepler ortasında dúzilgen shártnamaǵa tiykarınan islengen bolsa (mısalı, xojalıqlararo kárxanalar ), táreplerdiń shártlesiwi menen tamamlanılıwı názerde tutılǵan edi. Jańa Kodekske qaray yuridikalıq shaxstı tamamlaw sebepleri birinshi náwbette onıń shólkemlestiriw hújjetlerinde belgilengen bolıwı (53-element ), onı tamamlaw tuwrısında qarar qabıl etilgen shaxstıń minnetleri (54-element ), tamamlaw tártibi hám múddeti (55-element ), tamamlanılǵan táǵdirde kreditorlarning talapların qánaatlantırıw tártibi (56 -element ), yuridikalıq shaxstı nashar (bankrot ) dep esaplaw (57-element ) hám bunıń aqıbetleri haqqında hám basqa jańa qaǵıydalar názerde tutildi32.
Álbette, FKda yuridikalıq shaxstı tamamlaw tuwrısında belgilengen qaǵıydalar ulıwma xarakteristikaǵa iye bolıp, olar tamamlawdıń eń zárúrli táreplerin názerde tutıladı. Mısalı, FKning 53-statyası yuridikalıq shaxslardı tamamlaw túsinigine tómendegishe tariyp beredi:
- yuridik shaxstı tamamlaw onıń huqıq hám minnetleri huqıqıy miyrasxorlıq tártibinde basqa shaxsqa topırdan biykar etiliwine alıp keledi.
Bul tariyp talayyin qısqa hám ulıwma bolıp, «tugatish» termininiń úshek mánisin ashıp bermeydi. Zero, «tugatish» mudamı huqıq hám minnetlerdiń basqa shaxsqa topırdan biykar bolıwı menen birge arnawlı bir rasiylashtirishni hám adamlardıń erki-erk-ıqrarın ańlatatuǵın yuridikalıq fakt esaplanadı. Shunki barlıq yuridikalıq faktlar da, puqaralıq huqıq hám Minnetlerin payda etiw, ózgertiw hám bıykarlaw menen baylanıslı hatti-háreketler bolıp tabıladı.
Pikirimizcha bul jaǵdayda yuridikalıq shaxslardı tamamlaw túsiniksine tómendegishe ilimiy-doktrinial anıqlama beriw mumkni:
- yuridik shaxstı tamamlaw degende, onıń huqıq hám minnetleri huqıqıy miyrasxorlıq tártibinde basqa shaxsqa topırdan, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte yuridikalıq shaxs iskerliginiń tawsılıwı hám biykar etiliwine aytıladı. Bul orında FKning 53-statyasından ayrıqsha túrde
«qonun hújjetlerinde belgilengen tártipte yuridikalıq shaxs iskerliginiń tawsılıwı» sóz dizbeginiń kiritiliwi ayriqsha yuridikalıq fakt esaplanǵan yuridikalıq shaxslardı tamamlawdıń tolıqlaw tábiyat kórinisin ańlatadı. Zero, yuridikalıq shaxslardı tamamlawda onı ámelge asırıw procesi de zárúrli orın tutadı jáne bul jaǵdaylardı qaysı bolıp tabıladı mániste yuridikalıq shaxstı tamamlaw túsinigine berilgen tariypda ańlatıw, onıń mazmunın keńlew bildiredi.
Usınıń menen birge FK yuridikalıq shaxslardı tamamlaw tiykarların belgileydi. Oǵan kóre,
- uning shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) dıń yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen tamamlawǵa kepillik berilgen yuridikalıq shaxs organınıń sheshimine muwapıq, sonday-aq yuridikalıq shaxstıń ámel qılıw múddeti tawısıwı, onı shólkemlestiriwden gózlengen maqsetke erisilgenligi munasábeti menen yamasa yuridikalıq shaxstı shólkemlestiriw sıyaqlında nızam hújjetleri aynıwına jol qoyılǵanlıǵı sebepli, eger bul buzılıwlardı jónge salıw etip bolmasa, sud yuridikalıq shaxstı dizimnen ótkeriwdi haqıyqıy emes dep tapqanında ;
- faoliyat ruxsatnamasız (litsenziyasız ) ámelge asırılǵan yamasa nızam tárepinen qadaǵan etilgen iskerlik ámelge asırılǵan yoxud altı ay dawamında (sawda hám sawda -dáldalshılıq kárxanası bolsa - úsh ay dawamında ) bank esapbetleri boyınsha pul operatsiyaların ótkeriw menen baylanıslı finans- xojalıq iskerligi ámelge asırilmagan, dıyxan hám fermer xojalıqları Bunnan tısqarı, hám (yamasa ) mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan baslap bir jıl ishinde ustav fondı shólkemlestiriw hújjetlerinde názerde tutılǵan muǵdarda qáliplestirilmagan táǵdirde, nızam hújjetlerinde basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, sonıń menen birge nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda suddıń sheshimine muwapıq yuridikalıq shaxs tamamlanıladı.
Atap ótiw kerekki, yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke salıwda FK eń tiykarǵı qaǵıydalardı belgileydi. Biraq, házirgi kúnde FKning yuridikalıq shaxslardı bıykarlawda tiykarısy nızam hújjeti retinde ámel etiwin názerde tutıp, odaǵı kóplegen ulıwma tusdagi normalarni jetilistiriw, yuiridik shaxslardı bıykarlawǵa qaratılǵan kóplegen nızam hújjetlerde kórsetilgen qaǵıydalardı FKning ózinde ańlatıw maqsetke muwapıq bo'lar edi. Bul jaǵday birinshi náwbette yuridikalıq shaxslardı bıykarlaw tuwrısındaǵı normalarni ámeliyatqa qollanıw etıwde qolaylıq tuwdırsa, ekinshiden túrli nızamlar daǵı normalar zidligiga toqtatıw bergen bo'lar edi. Usınıń menen birge, ayriqsha quramalı jaǵday bolǵan yuridikalıq shaxslardı bıykarlaw munasábetlerdi tártipke salıwda izbe-iz mexanizm jaratıwda ózine qatań programma wazıypasın da áyne yuridikalıq shaxslardı bıykarlawǵa qaratılǵan normalar menen bayıtılǵan FK atqarar edi.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetler Ózbekstan Respublikasınıń «Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızamı (jańa redakciyası 24. 04. 2003 jılda qabıl etilgen) menen da tártiplestiriledi.
«Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızam yuridikalıq shaxslardı tamamlawdıń ayriqsha quramalı dástúrlerin názerde tutadı. Bul dástúrler usı nızamnıń 28- statyasında kórsetilgen bolıp, oǵan muwapıq, qarızdar yuridikalıq shaxstıń bankrotligi tuwrısındaǵı jumıs ko'rilayotganda tómendegi dástúrler qollanıladı :
- kuzatuv;
- sud kórkem onersiyasi;
- kelishuv pitimi;
- tashqi basqarıw ;
- tugatishga tiyisli jumıs júrgiziw.
qarızdar jalǵız tártip degi isbilermendiń bankrotligi tuwrısındaǵı jumıs ko'rilayotganda tómendegi dástúrler qollanıladı :
- kelishuv pitimi;
- tugatishga tiyisli jumıs júrgiziw.
Bunnan tısqarı «Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızam suddan tısqarı atqarılatuǵın bankrotlik dástúrarini da názerde tutadı. Suddan tısqarı atqarılatuǵın dástúrler sudǵa shekem kórkem onersiya qılıw yamasa qarızdardı qálegen túrde tamamlaw (iskerligin tamamlaw ) bolıwı múmkin.
«Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızam yuridikalıq shaxstı bankrotligi sebepli tamamlawdıń barlıq jaǵdayların :bankrotlik belgileri, bankrotlik dástúrleri, bankrot dep tabıw tiykarları hám shártleri, kreditorlarning huqıqları hám olardı qorǵaw, ayırım túrdegi kárxanalardı bankrot dep tabıw qaǵıydaların, bankrot dep tabılǵan yuridikalıq shaxstı tamamlaw tártibi hám basqa bir qatar normalarni ózinde bekkemleydi. Sol menen birge
«Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızam bankrotlik salasındaǵı mámleket shólkemleriniń wákilliklerin de sanap ótediki, pikirimizcha bul jaǵdaylar bankrotlikni ámelge asırılıwında mámleket máplerin qorǵaw hám mámleketke tiyiwili yuridikalıq shaxslardı bankrot dep tabıwda zárúrli orın tutadı. Mısalı, nızamnıń 24-statyasında Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń kepillikleri sanap kórsetilgen bolıp, oǵan muwapıq, Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesi:
- pul minnetlemeleri hám (yamasa ) májburiy tólewler boyınsha bankrotlik dástúrlerinde Ózbekstan Respublikasınıń kreditor jol menen degi talapların usınıwdıń birden-bir rejimin tastıyıqlaydı ;
- sud basqarıwshıları retinde iskerlikti ámelge asırıwshı adamlardıń attestatsiyadan ótiw rejimin, olarǵa salıstırǵanda ilmiy tájriybe hám kásibi tiyisli talaplardı hám de sud basqarıwshılarınıń birden-bir reestrini júrgiziw rejimin tastıyıqlaydı ;
- sud basqarıwshıları iskerligi rejimin tastıyıqlaydı ;
- sanatsiya fondini qáliplestiriw jáne onıń qarjlarınan paydalanıw rejimin belgileydi;
- ustav fondida mámleket úlesi bolǵan bankrot kárxanalardıń buyım- múlkin realizatsiya qılıw rejimin belgileydi;
- qonun hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı.
Usınıń menen birge usı nızamda bankrotlik salasındaǵı mámleket organınıń kepillikleri de názerde tutılǵan bolıp, oǵan kóre, bankrotlik
tuwrısındaǵı jumıslar boyınsha mámleket organı :

- to'lov qábiletine iye bolmay qalǵan, zálel keltirip islep atirǵan hám ekonomikalıq nashar kárxanalardı anıqlaw maqsetinde ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardıń finanslıq jaǵdayı monıtoringini júrgizedi;

- ustav fondida mámleket úlesi bolǵan hám (yamasa ) Ózbekstan Respublikası aldında pul minnetlemeleri boyınsha qarızı bar kárxanalardıń bankrotligi tuwrısında jumıs qozǵawtıw haqqında arza menen xojalıq sudına shaqırıq etedi;
- sud basqarıwshıları attestatsiyasini ótkeredi hám de sud basqarıwshılarınıń birden-bir reestrini júrgizedi;
- ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı sudǵa shekem kórkem onersiya qılıw, olardıń sud kórkem onersiyasi hám sırtqı basqarıwı jobaların kelisip aladı ;
- ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardı mámleket tárepinen járdem kórsetken halda sudǵa shekem kórkem onersiya qılıw qanday baratırǵanlıǵı, sonıń menen birge bunday kárxanalardıń bankrotligi dástúrleri procesi ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı ;
- sud basqarıwshıları iskerligi ústinen nızam hújjetlerine muwapıq qadaǵalawdı ámelge asıradı, sud basqarıwshısınıń iskerliginde nızam hújjetleri úzliksiz túrde yamasa bir ret qopal túrde buzılǵanlıǵı anıqlanǵan táǵdirde onı wazıypasın orınlawdan azat etiw haqqında xojalıq sudına arza menen shaqırıq etedi;
- moliyaviy jaǵdayı monıtoringi yuritilayotgan kárxanalardıń basshıları yamasa basqa lawazımlı shaxslarına usı kárxanalar finans- xojalıq iskerligi haqqındaǵı materiallar usınıs etilmegenligi yamasa waqıtında usınıs etilmegenligi ushın járiyma saladı ;
- qonun hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı.
Usınıń menen birge «Qarızdarlıq tuwrısında» gi nızam yuridikalıq shaxstı tamamlawdıń ayriqsha rejimin belgileydiki, házirgi kúnde bunday quramalı tártipti ámelge asırıwda bir qatar máseleler vujudga kelip atır. Birinshi náwbette sud tárepinen bankrot dep tapilagan, tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxstı tamamlanılǵanǵa shekem basqaratuǵın basqarıwshın belgilewde maman sırtqı basqarıwshılardı tabıw mashqalası bolsa, ekinshiden jalǵız tártip degi isbilermendi bankrot dep tabıwda onıń haqıyqıy finanslıq jaǵdayın anıqlawdıń qıyınlıǵı.
Atap ótiw kerekki, házirgi kúnde bankrotlikning ápiwayı dástúri ámeliyatda kóp qollanılıp atır. Bul dástúrge muwapıq, tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxsda bankrotlik belgileri ámeldegi bolsa hám nızam hújjetlerinde belgilengen múddetlerde qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmaǵanlıǵı hám (yamasa ) óz ustav fondini qáliplestirmegenligi munasábeti menen tamamlanılıwı tuwrısında qarar qabıl etilgen yuridikalıq shaxstıń buyım- múlki ma`nisi kreditorlarning talapların qandırıw ushın jetkilikli bolmasa, bunday yuridikalıq shaxs nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan tártipte tamamlanıladı. Xojalıq sudı tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxstı bankrot dep tabıw hám tamamlawǵa tiyisli jumıs júrgiziwdi baslaw tuwrısında qarar qabıl etip, tamamlaw basqarıwshısın tayınlaydı. Tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxstıń bankrotligida gúzetiw, sud kórkem onersiyasi hám sırtqı basqarıw dástúrleri qollanilmaydi. Kreditorlar tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxsqa bolǵan óz talapların tamamlanılıp atırǵan yuridikalıq shaxstı bankrot dep tabıw tuwrısındaǵı daǵaza shıǵarılǵan waqıttan baslap bir aylıq múddet ishinde oǵan usınıwǵa haqılı. Qarızdarlıqtıń ápiwayı principin qóllaw yuridikalıq shaxstı tamamlaw dawamında kreditorlarning huqıqların qorǵaw hám olar talapların qandırıw múddetlerin kemeytiwden ibarat esaplanadi33. Ámeliyatda bul jaǵdayǵa kóplegen mısallar keltiriw múmkin. Mısalı, Tashkent qala xojalıq suddıń 2005 jıl 20 maydaǵı Hal qiluv sheshimi menen májburiy tólewler boyınsha 4. 374. 155 swm qarızlardı 3 aydan artıq múddet ishinde tóliy almaǵanlıǵı sebepli «vokat» MShJ bankrot dep tabılǵan hám tamamlawǵa tiyisli jumıs júrgiziw ushın Z. Ahmedovni tamamlaw basqarıwshısı etip tayınlagan34. Bunda sud hal qiluv sheshimi shıǵarıw ushın «Qarızdarlıq tuwrısında» gi nızamnıń 4-statyasın tiykar etip keltiredi.
Ulıwma alǵanda «Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızam yuridikalıq shaxstı biykar bolıwınıń bir hasası hám usılı jónindegi qaǵıydalardı bekkemleydi. Lekin, házirgi kúnde rawajlanıp baratırǵan bazar munasábetleri sistemasında bankrotlik munasábetleriniń bul shekem keń qamtılǵan áhmiyetke ıyelewi hám bir waqtıniń ózinde tamamlawdıń uzaq múddetli procesin qamtıp alıwı túrli tushunmovchiliklarni keltirip shıǵarsada, bunday tártip kreditorlar mápleri ushın áhmiyetli táreplerge iye esaplanadı.
Yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı, atap aytqanda tamamlawdı tártipke soluvchi nızam hújjetleri arasında Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1999 jıl 28 iyuldagi №PF-2331 sanlı «Qarjı-xojalıq iskerlikti ámelge asırmay atırǵan hám nızamshılıqta belgilengen múddetlerde ózleriniń ustav fondların qáliplestirmegen kárxanalardı tamamlaw tártibi ápiwayılastırıw ilajları tuwrısında» gi Pármanı ayriqsha orınǵa iye. Pármandiń yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke salıw daǵı áhmiyeti sonda, ol jaǵdayda finans- xojalıq iskerligin ámelge asırmay atırǵan hám (yamasa ) nızamshılıqta belgilengen múddetlerde ózleriniń ustav fondların qáliplestirmegen kárxanalardı tamamlaw boyınsha turaqlı jumıslaytuǵın arnawlı (respublika, wálayat, qala hám rayon ) komissiyaların dúziw kerekligi, sawda hám de sawda -dáldalshı kárxanalar úsh ay dawamında, basqa xojalıq jurgiziwshi sub'ektler - yuridikalıq shaxslar altı ay dawamında bank esapbetleri boyınsha pul operatsiyaların ótkeriw menen qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmaǵan táǵdirde olarǵa tiyisli esapbetlerin kommerciya bankleri tárepinen jabılıwı kerekligi názerde tutıladı.
Usınıń menen birge usı Pármande esapbetler jabılǵanınan keyin kárxananıń esapvarag'iga kelip túsken pul qarjları jóninde tómendegi qaǵıyda belgilengen: xojalıq jurgiziwshi sub'ektler nomiga kelip túsetuǵın aqshalar olardıń bank esapbetleri jabılǵannan keyin paydalanıw huqıqın bermeytuǵın arnawlı esapbetlerge qosıladı. Paydalanıw huqıqın bermeytuǵın arnawlı esapbetlerge jıynanǵan aqshalar kommerciya bankleri tárepinen birinshi náwbette xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń byudjet hám de byudjetten tısqarı fondlar aldındaǵı qarızın tólewge, qalǵan summalardı bolsa tólewlerdiń kalendar' gezegine qaray olardıń kreditorlik qarızların tólewge sarplanadı. Bul qaǵıydada belgilengen aqshalardı kreditorlarning talapların qánaatlantirishga sarıplanıwı kerekligi haqqındaǵı jaǵday puqaralıq -huqıqıy munasábetlerde hámme waqıt buzılǵan huqıqlardı qayta tiklewge háreket etiliwinen dárek beredi.
Yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke salıwda zárúrli áhmiyetke iye bolǵan taǵı bir nızam hújjeti bul - Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1999 jıl 3 iyul' kúni qabıl etilgen №327-sanlı «Qarjı-xojalıq iskerlikti ámelge asırmay atırǵan hám nızamshılıqta belgilengen múddetlerde ózleriniń ustav fondların qáliplestirmegen kárxanalardı tamamlaw tártibi tuwrısında» gi sheshimi bolıp tabıladı. qararda nızamshılıqta belgilengen múddette shólkemlestiriw hújjetlerinde názerde tutılǵan muǵdarlarda óz ustav fondın qáliplestirmegen kárxanalar onı ámelde qáliplesken, lekin nızamshılıqta belgilengen eń kem muǵdardan kem bolmaǵan, muǵdarǵa shekem kemeytiwleri Yamasa belgilengen tártipte basqa shólkemlestirilgen-huqıqıy sırtqı kórinislerge qayta tashkil etilishlari múmkinligi maǵlıwmat ushın qabıl etiliwi belgilengen. Usınıń menen birge usı qararda «Qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmay atırǵan hám nızamshılıqta belgilengen múddetlerde ózleriniń ustav fondların qáliplestirmegen kárxanalardı tamamlaw tártibi tuwrısında» gi Qaǵıyda qabıl etiliwi kerekligi belgilengen.
Bul Qaǵıydada yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwında zárúrli ahamiyaga iye bolǵan «moliya-xojalıq iskerligi» túsinigine tariyp beriledi jáne bul jaǵday keleshekte ámeliyatda payda bolıwı múmkin bolǵan kóplegen mashqalalardi aldın aladı. Qaǵıydaǵa kóre, «moliya-xojalıq iskerligi» termini astında kárxanalardıń buxgalteriya -finans, esap -kitap, tavarǵa qosımsha etiletuǵın hám statistika hújjetlerdi júrgizgen halda ónimler islep shıǵarıw, islerdi ámelge asırıw hám xızmetler kórsetiw boyınsha yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar menen, sonday-aq finans, salıq, bank, bajıxana hám basqa organlar hám mákemeler menen óz-ara munasábetleri sisteması túsiniledi.
Qaǵıydada kárxananı tamamlaw ushın eki tiykar ámeldegi bolıwı kórsetiledi:
- korxonaning shólkemlestiriwshileri (urıs qatnasıwshısıları ) yoxud shólkemlestiriw hújjetlerinde wákil etilgen organı sheshimi;
- xo'jalik sudı sheshimi.
Usınıń menen birge Qaǵıydada tamamlanılıp atırǵan kárxanalardı anıqlaw hám esapqa alıw tártibi, bunda kommerciya bankleri, salıq organı, kárxananı tamamlaw boyınsha arnawlı komissiyanıń kepillikleri belgilengen. Kárxananı tamamlaw tártibi tuwrısındaǵa oǵada zárúrli qaǵıydalardı belgiler eken Qaǵıydanıń 3-bólimi, 1-bandida pútkil tamamlaw procesiniń tártibi ulıwma jaǵdayda tómendegishe aytıladı :
- ro'yxatdan ótkeriwshi organ qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmay atırǵan hám (yamasa ) nızamshılıqta belgilengen múddette óz ustav Jamgarmasini qáliplestirmegen kárxanalar iskerligin endigiden dawam ettiriwdiń maqsetke muwapıq emesligi tuwrısında salıq organınıń usınısnomasini yamasa arnawlı komissiyanıń juwmaǵın alǵan kúnden baslap bir hápte múddette shólkemlestiriwshilerge (urıs qatnasıwshısılarǵa ) yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen wákil etilgen organlarǵa, tiykarların kórsetken halda jazba túrde, kárxananı qálegen tamamlawdı usınıs etedi. Kárxana eki hápte múddette (aktsiyadorlik jámiyeti - bir ay múddette) qálegen túrde ózin tamamlawǵa kirispegen yoxud shólkemlestiriwshiler (urıs qatnasıwshısılar ) yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen wákil etilgen organ kárxananı qálegen túrde tamamlawdı biykarlaw etken táǵdirde dizimnen ótkeriwshi organ kárxananı tamamlaw tuwrısında xojalıq sudına bir hápte múddette, belgilengen tártipte dawa arzası jiberedi. Xojalıq sudı tárepinen kárxananı tamamlaw tuwrısında qarar qabıl etilgen táǵdirde tamamlaw procesi onıń tapsırigiga kóre shólkemlestiriwshiler (urıs qatnasıwshısılar ) yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen wákil etilgen organ yoxud arnawlı komissiya tárepinen ámelge asıriladı.
Sonıń menen birge Qaǵıydada qarjı-xojalıq iskerligin islengeninen berli ámelge asırmay kiyatırǵan kárxanalardı tamamlawdıń qásiyetleri retinde tómendegilerdi názerde tutıladı :
Birinshiden, kárxananıń shólkemlestiriwshileri (urıs qatnasıwshısıları ) yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen wákil etilgen organı yoxud aymaqlıq arnawlı komissiya tómendegi háreketlerdi ámelge asıradılar :
- korxonaning tamamlanılıwı tuwrısında baspasózde daǵaza berediler;
- bank mákemelerindegi paydalanıw huqıqın bermeytuǵın arnawlı esapvaragi hám de qápelimde jaǵdaylar esapvaragini jabadılar ;
- muhrlar hám shtamplarni joytıw ushın ishki jumıslar shólkemlerine tapsıradılar ;
- ro'yxatdan ótkeriwshi organǵa kárxananı mámleket reestridan shıǵarıw tuwrısında arza menen shaqırıq etediler.
Ekinshiden, matbuotda korxonaning tugatilishi to'g'risida e'lon shıqqannan keyin keminde bir aydan keyin tómendegi hújjetler usınıs Etilgende kárxana dizimnen ótkeriwshi organ tárepinen mámleket reestridan shıǵarılıwı múmkin:
- korxonani onıń tamamlanılıwı munasábeti menen yuridikalıq shaxslar mámleket reestridan shıǵarıw tuwrısındaǵı arza ;
- korxonaning shólkemlestiriwshileri (urıs qatnasıwshısıları ) yamasa shólkemlestiriw hújjetleri menen wákil etilgen organı yoxud xojalıq sudınıń kárxananı tamamlaw tuwrısındaǵı sheshimi;
- davlat diziminen ótkerilgenligi tuwrısındaǵı gúwalıqtıń túp nusqası ;
- ro'yxatdan ótkerilgen shólkemlestiriw hújjetleriniń túp nusqaları ;
- bank shólkeminiń paydalanıw huqıqın bermeytuǵın arnawlı esapvaragi hám de qápelimde jaǵdaylar esapvaragi jabılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjeti;
- tegishli ishki jumıslar organınıń kárxana móhirleri hám shtamplari joq etiw ushın tapsırilganligini tastıyıqlaytuǵın hújjeti;
- soliq organınıń kárxana mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan baslap qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırmaǵanlıǵı tuwrısındaǵı málimlemesi;
- ommaviy informaciya qurallarında kárxananıń tamamlanılıwı tuwrısında daǵaza shıǵarılǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın hújjet;
- soliq organı tárepinen tastıyıqlanǵan tamamlaw balansı ;
- hujjatlar Mámleket arxivına tapsırilganligini tastıyıqlaytuǵın málimleme.
Bunnan tısqarı Qaǵıydada shólkemlestiriwshileri dereksiz bolǵan kárxananı tamamlawdıń qásiyetleri de belgilengen.
Yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke salıwda Ózbekstan Respublikası Makroekonomika hám statistika Ministrligi janındaǵı Ekonomikalıq nashar kárxanalar jumısları komiteti tárepinen 1999 jıl 25 noyabrde tastıyıqlanǵan «Isenimli shaxs tuwrısında» gi Qaǵıyda da zárúrli aahmiyatga iye. Zero usı Qaǵıyda arqalı yuridikalıq shaxstı Tamamlaw jumısların alıp baratuǵın shaxs, onı belgilew tártibi, kepillikleri hám isenimli shaxstı sıylıqlaw qaǵıydaları bekkemlengen bolıp, bul qaǵıydalar, tamamlaw jumısların nızamlı hám tárepler ushın mápli ámelge asıwı ushın xızmet etedi. Shunki Qaǵıydada isenimli basqarıwshınıń tómendegi kepillikleri sanap ótilgen:
- kreditorlar jıynalısın shaqırıw ;
- o'z wákilliklerin orınlaw ushın basqa shaxslardı tartıw ;
- tugatish komissiyası tárepinen usınıs etilgen tamamlaw jobası kreditorlar jıynalısı tárepinen tastıyıqlanmagan hám olar óz rejesin usınıs etpegen táǵdirde bul rejani tastıyıqlaw ;
- qarzdor buyım-múlkiniń sawda -sotig'ini ótkeriw boyınsha shólkemlestiriwshi bolıw yoxud shártnama tiykarında qánigelesken shólkemge sawdalardı ótkeriwdi tapsırıw ;
- qonunlarga muwapıq qarızdar minnetlemeleri boyınsha materiallıq juwapker bolǵan úshinshi shaxslarǵa onı qarızdarlıqqa keltiriw menen baylanıslı talaplar qoyıw ;
- xaridorga xızmet etetuǵın kommerciya bankiniń tiyisli kepilliklerin usınıw shárti menen bir jıldan artıq bolmaǵan múddette kreditorlar jıynalısı (komiteti) razılıǵı menen kárxana yamasa onıń buyım-múlkin bolıp -bolıp satıw ;
- kreditorlar jıynalısı (komiteti) razılıǵı menen auktsion sawdaların ótkermegen halda aldı -sotdi shártnamaları tiykarında arzanbaho hám tez eskiradigan buyım-múlk, sonıń menen birge, shiyki zat hám tayın ónim
qaldıqların satıwdı ámelge asırıw ;

- Ózbekstan Respublikasınıń «Qarızdarlıq tuwrısında»gi nızamı 56 - statyasına muwapıq tártipte qarızdar shártnamaların orınlawdı biykarlaw etiw hám taǵı basqa.

- oldindan mámleket bojini tolıqmay, keyinirek onı ayıplı tárepden undirish shárti menen depitorlikhalla komitetinen shańaraqqa tiyisli jaǵdayı hám turarjoyi tuwrısında málimleme; - qarzini undirish;
- qarzdor tárepinen dúzilgen pitimlerdi haqıyqıy emes dep tabıw ;
- qarzdor buyım-múlkin basqalardıń nızamǵa qarsı iyelik etiwinen talap qılıp alıw ;
- yo'q bolǵan qarızdar buyım-múlki anıqlanǵanda bankrotlikning ápiwayılastırılgan rejimin toqtatıw haqqındaǵı ótinishnoma menen;
- boshqa jaǵdaylarda.
- ishonchli shaxs kreditorlar jıynalısın ótkeriwde járdem beriw boyınsha ilajlar kóriw ushın xojalıq sudına shaqırıq etiwge haqılı.
Joqarıda sanap ótilgenleri menen birge bir qatar basqa nızam hújjetleri de barki, olarda yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwına tiyisli zárúrli qaǵıydalar bekkemlengen. Bunday nızam hújjetleri gápine, Ministrler Mákemesiniń 2003 jıl 30 iyun daǵı 294-san sheshimine 1-qosımsha
«Kárxanalar bankrotligi hám kórkem onersiyasi máseleleri boyınsha Húkimet komissiyası tuwrısında» gi Qaǵıyda35, Ózbekstan Respublikası Makroekonomika hám statistika Ministrligi janındaǵı Ekonomikalıq nashar kárxanalar jumısları komiteti tárepinen 1999 jıl 27 iyulda «Kárxananıń ekonomikalıq nasharlıǵı belgilerin anıqlawshı kriteryalar sisteması tuwrısında» gi №12-sanlı sheshimi, Ózbekstan Respublikası Makroekonomika hám statistika Ministrligi janındaǵı Ekonomikalıq nashar kárxanalar jumısları komiteti tárepinen tastıyıqlanǵan «Kishi hám orta kárxanalardıń ekonomikalıq nasharlıǵı belgilerin anıqlaw» Tártibi hám basqalar kiredi.
Usınıń menen birge yuridikalıq adamlardıń túrlerin tártipke soluvchi nızam hújjetleri sol túrdegi yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw tártibi tuwrısındaǵı qoilar bekkemlengen. Mısalı,
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında»gi nızamda AJlarning biykar bolıwı, «Juwapkershiligi sheklengen Jámiyet tuwrısında»gi nızamda MShJlarni biykar bolıwı, «qo'shimcha juwapkershilikli jámiyet tuwrısında» gi nızamda QMJni tamamlawdıń qásiyetleri ashıp berilgen.
Yuridikalıq shaxslar biykar bolıwın tártipke soluvchi puqaralıq nızam hújjetleriniń ulıwma xarakteristikası sonı kórsetedi, yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke soluvchi nızam hújjetleri muayn bir sistemaǵa asırılmaǵan hám olardı ámeliyatda tolıq qollanıw etiwdiń izbe-iz mexanizmi de joq. Bul tarawdaǵı nızam hújjetleri tarqaq bolıp, olardı qóllaw hám muyyan mashqalanı sheshimin tabıwda olardan paydalanıw túrli tushunmovchiliklarni payda etiw múmkin. Sol munasábet menen yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwın tártipke soluvchi nızam hújjetleriniń pútin sistemasın qáliplestiriw maqsetinde kóplegen mekemelik xarakter degi nızam hújjetleri ornına turaqlı xarakteristikaǵa egaligi menen ańlatpalanıwshı Húkimet qararların qabıllaw hám hár bir nızam hújjeti bir-birin tákirarlamasligiga itibar qaratıw kerek.
Bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke soluvchi puqaralıq nızam hújjetleri de ayriqsha biyqararlıqqa iye boldı. Biraq, mámlekette ámelge asırılǵan ekonomikalıq reformalar sistemasında yuridikalıq shaxslardı shólkemlestiriw hám olardı biykar bolıwı menen baylanıslı jaǵdaylar zárúrli áhmiyet kásip etkeni sıyaqlı, bul jaǵdaylardı tártipke soluvchi nızam hújjetleriniń de reformalar menen sáykes rawajlanıwlasıp barıwı ayriqsha zárúrli omil bolıp tabıladı. Sol munasábet menen, mámleketimizde «Yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw tártibi tuwrısında» gi Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń Qaǵıydaın qabıllaw maqsetke muwapıq bo'lar edi. Pikirimizcha usı nızam hújjetinde yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw tiykarları, qayta shólkemlestiriw kepillikine iye shaxslar, olardıń huqıq hám minnetlemeleri, qayta shólkemlestiriw hújjetleri (bólistiriw balansı hám tapsırıw aktı ), qayta shólkemlestiriw processinde ámelge Asırılıwı kerek bolǵan háreketler, qayta shólkemlestiriw maydanınan mámleket monıtoringini aparıw, qayta shólkemlestiriw sheshimi, qayta shólkemlestiriw usılları hám olardaǵı ayriqsha jaǵdaylar sıyaqlı zárúrli qaǵıydalar óz ańlatpasın tabıwı kerek. Bunday Qaǵıydanıń qabıl etiliwi yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw menen baylanıslı quramalı qaǵıydalar hám normalarni ámeliyatqa qollanıw etıwde zárúrli derek wazıypasın atqarar edi.