Temanıń aktuallıǵı

1- BOB. Kommerciyashı yuridikalıq shaxslar qayta shólkemlestiriwdiń usılları hám huqıqıy aqıbetleri
1. 1. Kommerciyashı yuridikalıq shaxslar iskerligin qayta shólkemlestiriw usılları.
Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı yuridikalıq shaxsları qayta shólkemlestiriw, olar biykar bolıwınıń tiykarǵı usıllarınan biri esaplanadı. qayta shólkemlestiriw xojalıq yurituvi sub'ektler iskerligin tuwrı shólkemlestiriw menen baylanıslı wazıypanı orınlaw maqsetinde ámelge asıriladı42.
Bazar munasábetleri sharayatında yuridikalıq shaxslar iskerligin shólkemlestiriw hám ámelge asırıw ayriqsha táreplerge iye boldı. Keleside hár bir xojalıq jurgiziwshi sub'ekt óz iskerligin bazar nizamlıqlarına uyqas túrde shólkemlestiriwi hám bazar daǵı ózgerislerge maslawıp barıwı kerek bolıp qaldı. Ásirese, bazar ekonomikasınıń eń zárúrli qaǵıydası esaplanǵan talap hám usınıs, báseki nizamlıqları tiykarında iskerlik aparıw xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń óz xızmetleri formasın ózgertiw menen birge, kontragentlar menen óz-ara paydalı sheriklik qılıw maqsetinde yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırıwdı zárúrli wazıypa etip qoydı. Mısalı, bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde awıl xojalıǵı kárxanalarınıń tashkiliiy-huqıqıy formasın ózgertiw arqalı qayta takshil etiw turmıslıq zárúriyatqa aylandı. Sebebi, respublikamız ǵárezsizliginiń dáslepki jıllarında burınǵı kolxoz hám sovxozlarga tiyisli jerlerdi jabılasına fermer hám dıyxan xojalıqlarına uzaq múddetli kireyge beriw ushın shólkemlestirilgen-huqıqıy hám ekonomikalıq tiykarlar jetkilikli emes edi. Sol munasábet menen húkimet tárepinen shirkat hám jámáát xojalıqları ornına fermer xojalıqları shólkemlestiriwdi basqıshpa-basqısh ámelge asırıw belgilendi43. Usınıń menen birge yuridikalıq shaxslar shólkemlestiriwshileriniń qálew-shıdamlılıqleri hám xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq -xojalıq jaǵdayı, hám de yuridikalıq shaxstıń keleshektegi iskerligin dawam ettira alıw múmkinshilikleri de qayta shólkemlestiriwdiń zárúr ekenligin tiykarlaydı.
Atap ótiw kerekki, puqaralıq nızamchiligida yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw túsiniginiń legal tariypi ańlatpalanbaǵan. Usınıń menen birge házirgi kúnde qayta shólkemlestiriwdiń yuridikalıq shaxslardı biykar bolıw usılı ekenligi jóninde de huqquiy ádebiyatlar kóplegen qarama qarsı pikirler mavujd. Kóplegen avtorlar qayta shólkemlestiriw yuridikalıq shaxstı biykar bolıw usılı ekenligin atap ótiwsa44, geyparaları qayta shólkemlestiriwdiń barlıq usılları da yuridikalıq shaxstı bıykarlaw esaplanmaslıǵının atap ótiwadi45.
Mısalı, G. S. Shapkina qayta shólkemlestiriwdiń ush formasında (qosıp jiberiw, ajaratish, ajartib shıǵarıwda ) yuridikalıq shaxstı bıykarlaw jáne onıń huqıqıy miyrasxorı bolǵan jańa yuridikalıq shaxstı dúziliwin názerde tutıladı, áyne waqıtta bolsa, qosıp alıwda tek ǵana qosıp olinayotgan sub'ekt tamamlanıladı, ózgertiwde bolsa tek jańa sub'ekt payda bolıwı názerde tutıladı46. I. V. Yeliseev da, ózgertiwdi qayta shólkemlestiriw formaları gápine kiritpeydi47.
Usı pikirlerdi dawam ettirib A. V. Sotskova qayta shólkemlestiriwdiń barlıq formalarına tán bolǵan ulıwma kriteryalar joq, sebebi qayta shólkemlestiriwdiń hámme formaları da yuridikalıq shaxstı biykar bolıw usılı Esaplanbaydı. Bunda tek ǵana huqıqıy miyrasxorlıq qayta shólkemlestiriwdiń barlıq formaları ushın xos bolıp tabıladı, - dep pikir ańlatadı48.
Yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw formaları jónindegi G. S. Shapkina, I. V. Yeliseev hám A. V. Sotskovalarning pikirleri talay bahsli ekenligin atap kórsetiw kerek. Zero, qayta shólkemlestiriwdiń barlıq usıllarında ayriqsha biykar bolıw jaǵdayı gúzetiledi. Zero, qayta shólkemlestiriwdiń barlıq jaǵdayında huqıqıy miyrasxorlıqtıń qollanıw etiliwi de áne sol jaǵdaydan dárek beredi. Usınıń menen birge qayta islengende jańa huqıq sub'ektiniń payda bolıwı da biykar bolıw fakti júz bergenligin ańlatadı. Mısalı, ózgertiwde de jańa yuridikalıq shaxs payda boladı, biraq eski yuridikalıq shaxs óz atınıń yamasa shólkemlestirilgen-huqıqıy formasın yuqotadi hám buholda ózgertirilgen yuridikalıq shaxs jańa huqıq sub'ekti retinde aldıngisining huqıq hám minnetlemelerine miyrasxorlıq etedi. Eger bul jaǵdayda dástúriy biykar bolıw tolıq óz ańlatpasın tapmasda, huqquiy miyrasxorlıqtıń bar ekenligi, jańa sub'ekttiń aldınǵı sub'ekt “bazasida” payda bolıwı qayta shólkemlestiriwdiń barlıq formaları yuridikalıq adamlardıń biykar bolıwı ekenligin ańlatadı.
Atap ótiw kerekki, qayta shólkemlestiriw túsinigine birpara avtorlar doktrinial anıqlama beriwge háreket qılıwadı. Mısalı, A. V. Sotskovaning pikrine qaraǵanda, qayta shólkemlestiriw - bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxs (huqıqıy ótken zamanlas ) huqıq hám minnetlemelerin huqıqıy ótken zamandoshning biykar bolıwı hám huqıqıy miyrasxordı payda bolıwı menen baylanıslı jaǵdayda basqa yuridikalıq shaxs yamasa shaxslarǵa (huqıqıy miyrasxor ) huqıqıy miyrasxorlıq tártibinde ótiwin xarakteristikalaytuǵın jaǵday (yuridikalıq háreketler kompleksi) túsiniledi49.
Pikirimizcha usı tariyp yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw túsinigine berilgen talayyin tıyanaqlı usınıs esaplanadı. Biraq, ol jaǵdayda Birpara kemshilikler de bar. Mısalı, usı tarifda huqıqıy miyrasxorlıq ushın tiykarǵı jaǵdaylar esaplanǵan kreditorlarni eskertiw jónindegi qaǵıydalar da ózi ańlatpasın tabıwı kerek edi. Sol munasábet menen qayta shólkemlestiriw túsinigine tómendegishe ilimiy-doktrinial anıqlama beriw maqsetke muwapıq :
- qayta shólkemlestiriw - bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxs (huqıqıy ótken zamanlas ) huqıq hám minnetlemelerin, kreditorlarning huqıqların qánaatlantirilishi tiykarında, huqıqıy ótken zamandoshning biykar bolıwı hám huqıqıy miyrasxordı payda bolıwı menen baylanıslı jaǵdayda basqa yuridikalıq shaxs yamasa shaxslarǵa (huqıqıy miyrasxor ) huqıqıy miyrasxorlıq tártibinde ótiwin xarakteristikalaytuǵın jaǵday (yuridikalıq háreketler kompleksi) túsiniledi.
Mámleketimiz puqaralıq nızamchiligi yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw tiykarların belgilemeydi. Tek ǵana qayta shólkemlestiriwge bir ǵana tiykar retinde shólkemlestiriwshiler (qatnasıwshılar ) yamasa shólkemlestiriw hújjetlerinde soǵan wákil etilgen yuridikalıq shaxs organınıń sheshimin keltiredi. Bunda shólkemlestiriwshiler yamasa yuridikalıq shaxs organınıń sheshimi qaysı jaǵday yamasa sebepke tıykarlanıwı kórsetilmaydi. Pikirimizcha bunday jaǵday bazar munasábetleri sharayatta puqaralıq huqıqınıń dispozitivlikka tıykarlanıwı, sub'ektler teńligi, jeke jumıslarǵa óz basımshalıq menen aralasıwǵa jol qoyılmawı, múlk huqıqınıń qol qatılmaslıǵı hám eń áhmiyetlisi mal-múlkliniń óz buyım-múlkinen óz qálewi hám mafaatlarini gózlep egallik etiwi, paydalanıwı hám ıqtıyar etiwi menen anıqlama bernedi. Yuridikalıq shaxs oǵan basqa yuridikalıq shaxstı qosıp alıw formasında qayta islengeninde qosıp alınǵan yuridikalıq shaxstıń iskerligi toqtatilgani haqqındaǵı jazıw yuridikalıq adamlardıń birden-bir mámleket reestriga kiritilgen waqıttan baslap yuridikalıq shaxs qayta islengen esaplanadı.
Bul orında yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwde kimning, shólkemlestiriwshiler hám yuridikalıq shaxs organınıń yamasa kepillikli mámleket organı hám suddıń qálew qálewi birinshi orında turıwın anıqlap alıw kerek. B. Ibratov hám N. Sh. Said-Gazievalarning pikrine qaraǵanda, bunda yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileriniń qálew-qálewi birinshi orında turadı50.
Ol. Ernazarov kárxananı tamamlaw hám qayta shólkemlestiriw kárxana buyım- múlki iyesiniń yamasa sonday kárxananı tamamlawǵa kepillikli bolǵan keńseler sheshimine qaray yoxud sud yamasa xojalıq sudı sheshimine qaray ámelge asıriladı51.
H. Rahmonqulovning atap ótiwishe bul máseleni sheshiwde jańa Kodeksda sudqa keń kepillik beriledi. Mısalı, eger yuridikalıq shaxs belgilengen múddette qayta tashkil etilmese, sud kepillikli organdıń dawası boyınsha yuridikalıq shaxstıń basqarıwshısın tayınlaydı, bul wazıypanı orınlawdı oǵan tapsıradi52.
Ye. A. Tilovning pikirine kóre, qosılıw, qosıw, qayta shólkemlestiriw qálegen túrde nızamda belgilengen jaǵdaylarda mámleket shólkemleriniń razılıǵı menen ámelge asıriladı. Bunda razılıq tavar bazarında ayırım xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń payda bolıwın qadaǵalaw etip turıwshı antimonopol shólkemlerinen talap etiledi53.
Pikirimizcha bul orında yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwde birinshi náwbette shólkemlestiriwshilerdiń sheshimi baslanǵısh ózgeshelikke iye boladı. Zero, kommerciyashı yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwde kepillikli mámleket shólkemlerinen alınatuǵın razılıq da áyne shólkemlestiriwshilerdiń qararlarınan keyin ámelge asıriladı.
Usınıń menen birge yuridikalıq shaxslardı májburiy tártipte qayta shólkemlestiriw tiykarınan tavar bazaridaga monopolistik iskerlikti sheklew maqsetinde de ámelge asıriladı. Zero, bul jaǵdayda mámleket social qorǵaw hám puqaralar huqıqları hám máplerin qorǵaw maqsetinde májburiy tártip degi qayta tashkil etiwdi tashkil etedi. Bul jaǵdayda kóbinese «monopol yuridikalıq shaxs»ni bolıw yamasa ajıratıw usılı tańlap, bul arqalı tiyisli tarawdaǵı jalǵız, qúdiretli hám eń áhmiyetlisi monopol shólkem ornına básekin payda etetuǵın jáne bul menen qarıydarlar máplerin esapqa alǵan halda iskerlik júrgizetuǵın eki yamasa odan kóp yuridikalıq shaxs shólkemlestiriledi. Sonlıqtan, sawda hám xizmet kórsetiw salasında monopolistik iskerliginiń bólekan bolsada bar ekenligi, qarıydarlardıń máplerine kútá úlken zálel jetkeredi, bazarlar bar ekenligin tiykarǵı shárti bolǵan básekiniń rawajlanıwına, tovarlardıń qarıydarlarǵa tuwrıdan-tuwrı jetip barıwına jasalma tosqınlıq etedi54.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 2006 jıl 16 oktyabr degi 215-sanlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan «Mámleket kárxanaları tuwrısında» gi Qaǵıydanıń 31-bandiga muwapıq mámleket kárxanası shólkemlestiriwshiler sheshimine kóre, tiyisli túrde Mámleket múlki komiteti yamasa onıń aymaqlıq basqarması menen kelgenler halda, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte yoxud sud sheshimine qaray qayta dúziliwi múmkin55.
Shólkemlestiriwshiler yamasa yuridikalıq shaxs organınıń sheshimi bul - bul sub'ektleriniń sub'ektiv huqıqları bolıp, nızam tuwrıdan-tuwrı názerde tazalıǵı ushın olar óz qararların hesh qanday sebep yamasa jaǵday menen tiykarlamasliklari múmkin. Bunda tek ǵana shólkemlestiriwshiler yamasa shólkemlestiriw hújjetlerinde soǵan wákil etilgen yuridikalıq shaxning organı yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw haqqında qarar qabıl etip, qayta shólkemlestiriw usılın tańlaydı.
Yuridikalıq shaxslar qayta islengende onıń huqıq hám minnetleri basqa yuridikalıq shaxsqa ótedi. Huqıq hám minnetlerdiń ótiw tártibi, huqıqıy miyrasxorlıq máseleleri yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw usıllarına qaray túrlishe boladı. Ulıwma qaǵıydaǵı kóre qayta shólkemlestiriw yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileriniń sheshimi menen, anıqrog'i qálegen túrde ámelge asıriladı. Biraq, kommerciyashı shólkemlerge salıstırǵanda, nızam hújjetlerinde májburiy tártipte qayta shólkemlestiriw jaǵdaylarda da názerde tutılǵan56. FKning 49 -statyası 2-bóleginde májburiy tártipte qosıp alıw qaǵıydalir bekkemlengen bolıp, nızamda belgilengen jaǵdaylarda yuridikalıq shaxstı bolıw yamasa onıń quramınan bir yoxud bir neshe yuridikalıq shaxstı ajıratıp shıǵarıw formasında onı qayta shólkemlestiriw wákil etilgen mámleket shólkemleriniń sheshimi menen yoxud sud sheshimi menen ámelge asıriladı. Eger yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ), olar wákil etken organ yamasa yuridikalıq shaxstıń óz shólkemlestiriw hújjetleri menen qayta shólkemlestiriwge wákil etilgen organı yuridikalıq shaxstı kepillikli mámleket organınıń sheshiminde belgilengen múddette qayta tashkil etpeyotgan bolsa, sud usı mámleket organınıń dawası boyınsha yuridikalıq shaxstıń basqarıwshısın tayınlaydı hám oǵan bul yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdi tapsıradı. Basqarıwshı tayınlanǵan waqıttan baslap oǵan yuridikalıq shaxstıń jumısların basqarıw kepillikleri ótedi. Basqarıwshı sudta yuridikalıq shaxs atınan háreket etedi, bólistiriw balansın dúzedi jáne onı yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw nátiyjesinde payda bolatuǵın shólkemlestiriw hújjetleri menen birge kórip shıǵıw ushın sudqa tapsıradı. Suddıń bul hújjetlerdi tastıyıqlawı tazadan vujudga kiyatırǵan yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriw ushın tiykar boladı. nızamda belgilengen jaǵdaylarda yuridikalıq shaxslardı qosıp jiberiw, qosıp alıw yamasa ózgertiw formasında qaytaldan shólkemlestiriw kepillikli mámleket shólkemleriniń razılıǵı menengine ámelge asırılıwı múmkin.
Mısalı, Ózbekstan Respublikasınıń «Tavar bazarlarında monopolistik iskerlikti sheklew hám báseki tuwrısında» gi nızamınıń 16 - statyasına muwapıq, ústin poziciyanı iyelep turǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ekt monopoliyaǵa qarsı nızam hújjetlerin buzǵan táǵdirde, Monopoliyaǵa qarsı mámleket organı básekin rawajlandırıw maqsetinde onı májburiy tárzde bolıp jiberiw yamasa odan strukturalıq bólindiler negizinde bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxstı ajıratıp shıǵarıw haqqında sudqa dawa arzası beriwge haqılı bolıp tabıladı. Xojalıq jurgiziwshi sub'ektti májburiy tárzde bolıp jiberiw tómendegi shártlerdiń hámmesi bolǵanında, yaǵnıy :
- bo'lib jiberilip atırǵan strukturalıq bólindiler shólkemlestirilgen hám aymaqlıq tárepten ajralıp shıǵıwı múmkin bolsa ;
- uning strukturalıq bólindileri ortasında texnologiya tárepinen óz-ara ajıralmas baylanısıw bolmaǵanında ;
- bo'lib jiberiw nátiyjesinde strukturalıq bólindiler arnawlı bir tavar bazarında ózbetinshe islew múmkinshiligine iye bolǵanında ámelge asırılıwı múmkin.
Bunday tártip jóninde pikir júrgizer eken, J. Yuldashev tómendegilerdi aytadı :
- ekonomikada «hukmron» poziciyaǵa iye bolıp alǵan kárxanalardı basqa xojalıq jurgiziwshi sub'ektler mápin gózlegen halda hám erkni básekin tuwrı jolǵa qoyıw maqsetinde qayta shólkemlestiriwdiń ajıratıw yamasa bolıw forması májburiy tártipte qollaniladi57.
Joqarıdaǵı jaǵdaylarǵa tıykarlanıp yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw arqalı tamamlawda bazar ekonomikası talaplardan kelip shıǵıp kóbinese qálegen usılda qayta shólkemlestiriw qollanıladı. Biraq, mámleket shólkemleri qarıydarlar máplerin názerde tutıp nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan jaǵdaylarda kommerciyashı yuridikalıq shaxslardı májburiy tártipte qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırıwları múmkin.
Yuridikalıq shaxslar qayta islengende hámme waqıt tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı dúziledi. Hár bir shaxs ushın qayta shólkemlestiriwdiń ayriqsha tártibi hám ayriqsha qaǵıydaları belgilensada, FK tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansına salıstırǵanda ulıwma qaǵıydalardı Belgileydi. Bunda bolıw hám ajıratıwda bólistiriw balansı tuzilsa, qosıp jiberiw, qosıp alıw hám ózgertiwde tapsırıw hújjeti dúziledi.
FKning 51-statyasına muwapıq, tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı qayta islengen yuridikalıq shaxstıń barlıq kreditorlari hám qarızdarlarına salıstırǵanda barlıq minnetlemeleri boyınsha, sonday-aq tárepler bahslashayotgan minnetlemeler boyınsha da, huqıqıy miyrasxorlıq tuwrısındaǵı qaǵıydalardı óz ishine alǵan bolıwı kerek. Bunda hár bir jaǵday boyınsha táreplerdiń óz-ara shártlesiwine eriwiliwi kerek boladı. Eger qayta shólkemlestiriwde qatnasıw jetip atırǵan yuridikalıq shaxslardan birewiniń tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansına salıstırǵanda kelispewshiligi bolıwı yuridikalıq shaxstı qayta dúziliwine tosqınlıq etetuǵın jaǵday retinde bahalanadı.
Atap ótiw kerekki, tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı yuridikalıq shaxs qayta tashkil atırǵanda dúzilisi kerek bolǵan eń zárúrli hújjetler bolıp, olardıń biri ekinshisidan bólek halda strukturaydı. Kerisinshe bul eki hújjet bir-birin toltırıp turıwı menen áhmiyetli esaplanadı. Usınıń sebepinen bul hújjetlerdiń mánisi, áhmiyeti hám mazmunı haqqında pikir etkende olar ushın tán bolǵan pikirler ańlatpa etiledi.
Álbette bul orında tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı bir hújjet ekanda degen nadurıs juwmaqqa kelmaslik kerek. Zero, tapsırıw hújjeti biykar bolıp atırǵan yuridikalıq shaxsqa tiyisli bolǵan qanday zatlar jańa vujudga kiyatırǵan yuridikalıq shaxsqa ótiwi, bunda kreditorlarning huqıqları máseleleri ańlatpa etilse, bólistiriw balansında vujudga kiyatırǵan bir neshe yuridikalıq shaxslar ortasında biykar bolıp atırǵan yuridikalıq shaxstıń buyım-múlki qaysı tártipte hám qanday kólemde bólistiriliwi ańlatpa etiledi.
Biraq, hár eki hújjet de bir maqsetani kózleydi hám olar mazmunında qayta islengen yuridikalıq shaxstıń barlıq kreditorlari hám qarızdarlarına salıstırǵanda barlıq minnetlemeleri boyınsha, sonday-aq Tárepler bahslashayotgan minnetlemeler boyınsha da, huqıqıy miyrasxorlıq tuwrısındaǵı qaǵıydalar
Usınıń menen birge tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansına qosımsha túrde inventarizatsiya hújjetleri, inventarizatsiya aktı, buxgalteriya balansı, ǵárezsiz auditorning yuridikalıq shaxs quramı jáne onıń ma`nisi tuwrısındaǵı juwmaǵı, sonıń menen birge kreditorlar, olar qoyıp atırǵan talaplar ózgesheligi, muǵdarı hám múddetleri kórsetilgen halda tazadan vujudga kelatyogan yuiridik shaxs quramına kirgizetuǵın barlıq qarız (minnetleme) lar dizimi dúzilisi kerek.
Usı hújjetlerdiń strukturasligi hám olar haqqındaǵı anıq kórsetpediń ámeldegi bolmawi yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw hújjetleri tolıq rásmiylestirilmaganligi vaji menen onı mámleket diziminen ótkermaslik ushın tiykar boladı.
Tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı yuridikalıq shaxs shólkemlestiriwshileri (qatnasıwshıları ) tárepinen yamasa yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw tuwrısında qarar qabıl etken organ tárepinen tastıyıqlanadi hám de shólkemlestiriw hújjetleri menen birge tazadan payda bolǵan yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriw yamasa ámeldegi yuridikalıq adamlardıń shólkemlestiriw hújjetlerine ózgerisler kirgiziw ushın usınıs etiledi.
Shólkemlestiriw hújjetleri menen birge tiyiwincha tapsırıw hújjetin yamasa bólistiriw balansın usınıs etpeslik, sonıń menen birge olarda qayta islengen yuridikalıq shaxstıń minnetlemeleri boyınsha huqıqıy miyrasxorlıq tuwrısındaǵı qaǵıydalardıń joq ekenligi tazadan payda bolǵan yuridikalıq shaxslardı mámleket diziminen ótkeriwdiń biykarlaw etiliwine alıp keledi.
Kórinip turıptı, olda, shólkemlestiriw hújjeti hám bólistiriw balansı yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriw processindegi eń zárúrli hújjet retinde biykar bolıp atırǵan yuridikalıq shaxstıń huqıq hám minnetlemelerin ózinde ańlatıwı menen birge, jańa yuridikalıq shaxsqa áne sol huqıq hám minnetlemelerdi ótiwin rásmiy tárepten tastıyıqlaydı. V. A. Dozortsevning pikrine qaraǵanda qayta shólkemlestiriw yuridikalıq shaxs huqıq sub'ektliligining sonday ózgeriwiki (usınıń menen birge biykar bolıwı ) bunıń nátiyjesinde qayta tashkil atırǵan yuridikalıq shaxsqa tiyisli bolǵan barlıq huqıq hám minnetlemeler kompleksi, singuliyar emes, universal huqıqıy miyrasxorlıq tiykarında basqa shaxsqa ótedi58.
A. Shukrullaevning atap ótiwishe, qayta shólkemlestiriw, ilgeri ámeldegi bolǵan kárxananıń biykar etiliwi hám jańa huqıq sub'ekti retinde isbilermenlik iskerligin dawam ettiriwdir59.
Pikirimizcha bul orında V. A. Dozortsevning pikirleri qayta shólkemlestiriw túsinigine keńlew hám hár tárepleme tariyp esaplanadı. Usınıń menen birge bul tariypda yuridikalıq shaxslar qayta dúziliwiniń eń zárúrli jaǵdayı huqıqıy miyrasxorlıq ekenligi aytnadı.
FKning 49 -statyası qosıp jiberiwdiń tómendegi usılların kórsetip ótedi:
- qo'shib jiberiw;
- qo'shib alıw ;
- bo'lish;
- ajratib shıǵarıw ;
- o'zgartirish.
Yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriw usıllarınıń hár biri jóninde bólek toqtalıp ótiw kerek. Zero, olardıń hár birinde yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdiń ol yamasa bul sub'ekt ushın qolay hám paydalı tárepleri barki, bunda tárepler qayta shólkemlestiriwdiń ol yamasa bul usılın tańlawda óz qálewlerinen kelip shıǵadılar.
Yuridikalıq shaxslardı «qo'shib jiberiw» termini usı waqıtta yuridikalıq shaxslardı «birlashtirish» termini menen bir mániste isletiliw jaǵdaylarına da toqtalıp ótiw kerek. Zero, 1963 yilgi Ózbekstan SSRning Grajdanlik kodeksiniń 39 -statyasında yuridikalıq shaxslardı qayta Shólkemlestiriwdiń tek ush forması keltirilgen bolıp, olardan birinshisi
«birlashish»- dep atalardi. Usınıń menen birge «qo'shib jiberiw» hám
«birlashish» atamaları orıs tilinde bir at «sliyanie» dep ataladı. Ájep tárepi sonda, 1996 jıl 26 arelda qabıl etilgen
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamda AJlarni qayta shólkemlestiriwdiń usılları retinde de «qo'shib jiberiw»(96 -element ), da «birlashtirish» (97-element ) názerde tutılǵan edi. Usı nızamda «qo'shib jiberiw» túsinigine «o'z iskerligin tamamlaǵan eki yamasa bir neshe jámiettiiń barlıq huqıqları hám minnetlemelerin ótkeriw jolı menen jańa jámiyeti payda etiw jámiyetleriniń qosıp jiberiliwi dep esaplanadı»- dep tariyp berilsa,
«birlashtirish» túsinigine «bir yamasa bir neshe jámiyet iskerligin toqtatıp, olardıń huqıqları hám minnetlemelerin basqa jámiyetke ótkeriw
- jamiyatni birlestiriw dep esaplanadı»- dep tariyp beriledi.
Atap ótiw kerekki, búgingi kúnde mámleketimizde yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwdiń shólkemlestirilgen huqıqıy formasın ózgeritishi hám bolıw keń qollanıladı. Biraq, shet el mámleketler huqıq ámeliyatında yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwdiń qosıp jiberiw usılı keń tarqalǵan60.
S. N. Bratusning atap ótiwishe qosıp jiberilganda eki yamasa odan artıq yuridikalıq shaxs bir yuridikalıq shaxsqa birlesediler. Bunda A hám B yuridikalıq shaxslar V yuridikalıq shaxsqa birlesadi61.
I. B. Zokirov pikrine qaraǵanda jámiyet birleskende eki yamasa bir neshe shólkem óziniń ǵárezsiz túrde jumıs aparıwın biykar etedi hám birden-bir shólkemge birlesedi, olardıń huqıq hám minnetlemeleri tazadan payda bolǵan yuridikalıq shaxsqa ótedi62. S. S. Gulomovning pikirine kóre, jámiyeti qosıp jiberiw degende, eki yamasa bir neshe yuridikalıq shaxstı óz xızmetlerin tugatib, ózleriniń huqıq hám minnetlemelerin ótkeriw jolı menen jańa yuridikalıq shaxstı payda etisleri tushiniladi hám sol arqalı qosıp jiberiwde jańa payda bolǵan jámiyet birlesken jámiyetlerdiń universal huqıqıy miyrasxorı esaplanadı63.
Yuridikalıq shaxs qayta islengen bir neshe ǵárezsiz huqıq sub'ekti óziniń ámeldegi bolıwın tamamlaǵan halda jańa islengen yuridikalıq shaxsqa birlesadi64.
Pikirimizcha yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwde eki yamasa odan kóp yuridikalıq shaxslardı óz xızmetlerin toqtatıp, olardıń huqıq hám minnetleri tazadan payda bolǵan bir yuridikalıq shaxsqa ótiwi jaǵdayı «qo'shib jiberiw»- dep atalıwı kerek. Zero, FKda da bul usıl áyne «qo'shib alıw»- dep atalǵan. Usınıń menen birge «birlashish» sóz dizbegi ádetde óziniń ǵárezsizligin hám «alohidaligi» yuqotmasdan arnawlı bir awqam yamasa birlespege aylanıw retinde tushiniladi. Mısalı FKning 77-statyasına muwapıq, kommerciya shólkemleri ózleriniń isbilermenlik xızmetlerin muwapıqlastırıw, sonıń menen birge ortaq múlkshilik máplerin ańlatıw hám de qorǵaw maqsetinde kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler esaplanıwshı awqamlar (birlespeler) hám ózge birlespelerine qosılıwları múmkin.
Kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleri óz xızmetlerin muwapıqlastırıw, sonıń menen birge ortaq máplerin ańlatıw hám de qorǵaw maqsetinde awqamlar (birlespeler) formasında birlespeler dúziwleri múmkin. Awqam (birlespe) hám ózge birlespeler yuridikalıq shaxs esaplanadı. Awqam (birlespe) hám ózge birlespelerdiń aǵzaları óz ǵárezsizliklerin hám yuridikalıq shaxs huqıqların saqlap qaladılar.
Sol munasábet menen «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamda kórsetilgen «qo'shib Jiberiw» usılı qayta shólkemlestiriw arqalı yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı retinde tushinilsa, bul nızamnıń 97-statyasında kórsetilgen
«birlashtirish» usılın qayta shólkemlestiriw yoxud yuridikalıq shaxslardı biykar bolıwı retinde tán alıw etiw múmkin emes. Zero, usı elementda kórsetilgen «bir yamasa bir neshe jámiettiiń óz iskerligi toqtatıp, huqıq hám minnetlemelerin basqa shaxsqa ótkeziwi» qayta shólkemlestiriw qaǵıydalarına ulıwma zid bolıp tabıladı. qayta islengende bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxs huqıq sub'ekti retinde tawsılıwı kerek boladı. Olardıń iskerligi de «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamda belgilengenindey «to'xtatilmasdan» biykar etiliwi shárt. Shunki, «faoliyatning toqtatilishi» yuridikalıq shaxstı biykar bolıwın bildirmeydi, iskerlik toqtatilganda yuridikalıq shaxs iskerlik toqtalishiga sebep bolǵan jaǵdaylar jónge salıw etilgennen keyin óz iskerligin dawam ettiriwi múmkin boladı. Bul bolsa, sol yuridikalıq shaxstı huqıq sub'ekti retinde bar ekenligin ańlatadı jáne onıń huqıq hám minnetlemeleri ol iskerlik toqtatıp turılǵanda basqa shaxslarǵa ótiwi múmkin emes.
Bul orında J. Yuldashevning pikirlerine qosılıp bolmaydı. Onıń pikrine qaraǵanda, jámiettiiń birlestiriw tiykarında qayta shólkemlestiriw óz iskerligin ekonomikalıq natiyjeliligin asırıw, básekine shıdam beriw maqsetinde bir-biri menen óz-ara baylanıslı bolǵan islep shıǵarıw iskerligin ámelge asırıwshı yamasa óz qarjların birden-bir óndiriske birlestiriwdi maqset etken jámiyet bazasında kúshli kooperativ sistemasın qáliplestiriwge qaratılǵan shólkemlestiriw formasıdir65.
J. Yuldashev AJlarni «birlashtirish» jóninde pikir júrgizip
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamda belgilengen «birlashtirish»ni qayta shólkemlestiriw usılı dep esaplaydı. Sol orında «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamnıń 97- Statyasında belgilengen «birlashtirish» normasın shıǵarıp taslaw kerek. Shunki, bul norma FKning 49 -statyası talaplarına zid bolıp tabıladı.
Yuridikalıq shaxslardı qosıp jiberiwdi ámelge asırıw tártibi sol yuridikalıq shaxslar iskerligin tártipke soluvchi nızam hújjetlerinde ańlatpalandi66. Mısalı, «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 96 -statyasına muwapıq, qosıp jiberiwde qatnasıw jetip atırǵan jámiyet qosıp jiberiw haqqında shártnama dúzedi, ol jaǵdayda qosıp jiberiw tártibi hám shártleri, sonıń menen birge hár bir jámiyet aktsiyaların jańa jámiettiiń aktsiyalarına hám (yamasa ) basqa qımbatlı qaǵazlarına ayırbaslaw tártibi belgilep qóyıladı. Hár bir jámiettiiń gúzetiw keńesi qosıp jiberiwde qatnasıw jetip atırǵan aktsiyalardıń ulıwma jıynalısı hukmiga qosıp jiberiw formasında qayta tashkil eish tuwrısındaǵı, qosıp jiberiw shártnamasın tastıyıqlaw haqqındaǵı hám ótkeriw aktın tastıyıqlaw haqqındaǵı máselelerdi silteme etedi.
Mısalı, «Sawdafarmsanoat» karxana filialısı hám «Eka-Farm» juwapkerligi sheklengen jámiyet shólkemlestiriwshileriniń 2004 jıl 2 sentyabr degi ulıwma jıynalısında usı yuridikalıq shaxslardı qosıp jiberiw tártibinde qayta shólkemlestiriw máselesi kórip shıǵılǵan. Usı yuridikalıq shaxslar shólkemlestiriwshileriniń óz-ara shártlesiwshige muwapıq, «Sawdafarmsanoat» karxana filialısı hám «Eka-Farm» juwapkerligi sheklengen jámiyet (MShJ) qosıp jiberiw arqalı jańa isbilermenlik iskerligi sub'ekti «Sawdafarmsanoat» juwapkerligi sheklengen jámiyet payda bolǵan hám ol joqarıdaǵı eki yuridikalıq shaxstıń huqquiy miyrasxorı esaplanıwı belgilengen. Usınıń menen birge jıynalısta jańa payda bolǵan MShJ qatnasıwshıları ortasındaǵı shólkemlestiriw shártnamasın kórip shıǵıw máselesi de kórip shıǵıp shártnama tastıyıqlanǵan hám jańa «Sawdafarmsanoat» MShJning bas deriktori da saylanıwı máselesi kórip shıǵılǵan. Qosıp jiberiw arqalı payda bolǵan jańa «Sawdafarmsanoat» MShJni mámleket diziminen ótkeriw maqsetinde, jıynalısta tapsırıw hújjeti hám eki yuridikalıq shaxstı qosıp jiberiw tuwrısındaǵı shártnama tastıyıqlanǵanlıǵın kóriw múmkin.
Usı jaǵday eki bir-birdan bólek tapsırıw hújjeti dúzilgen bolıp, birinshisi huqıqıy ótken zamanlas yuridikalıq shaxs esaplanǵan
«Sawdafarmsanoat» karxana filialısınan huqıqıy miyrasxor «Sawdafarmsanoat» MShJ múlkine ótetuǵın zatlar hám huqıqıy ótken zamanlas «Eka-Farm» MShJdan huqıqıy miyrasxor «Sawdafarmsanoat» MShJ múlkine ótip atırǵan buyım- múlk dizimi kórsetip ótilgen.
Eki yuridikalıq shaxstı qosıp jiberiw tuwrısındaǵı shártnamada bolsa, qosıp jiberilgen yuridikalıq shaxslar «Sawdafarmsanoat» karxana filialısı hám
«Eka-Farm» MShJ huqıqıy miyrasxorı «Sawdafarmsanoat» MShJ ekenligi hám olardıń minnetlemeleri boyınsha juwapkerlikti óz moynına alıwı, huqquiy o'timshdosh yuridikalıq adamlardıń huqıq hám minnetlemeleri huqquiy miyrasxor - «Sawdafarmsanoat» MShJga ótkenligi, jańa yuridikalıq shaxstıń ustav kapitalı 40797055 (qırıq million jeti júz toqsan jeti mıń ellik bes swm) ni shólkemlestiriwi, shártnama tárepleriniń huqıq hám minnetlemeleri, qatnasıwshılardıń úles kiritsh boyınsha minnetlemelerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik sıyaqlı jaǵdaylar óz ańlatpasın tapqan.
Usı hújjetler mámleket diziminen ótkeriw ushın tapsırilgach, 2004 jıl 29 oktyabrde «Sawdafarmsanoat» MShJ 000711-10 regestr tártip nomeri mámleket dizimine alınǵan67.
S. S. Gulomovning pikrine qaraǵanda, qosıp jiberiw formasındaǵı qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırıwda tómendegi basqıshlardan izbe-iz ótiw kerek:
1. Qosıp jiberiwde qatnasıw etiwshıler menen qosıp jiberiw tuwrısındaǵı shártnamanı dúziw;
2. Qosıp jiberiwde qatnasıw jetip atırǵan hár bir jámiyet aktsiyadorlarining ulıwma jıynalısında qosıp jiberiw formasında qayta Sho'lkemlestiriw tuwrısında, qosıp jiberiw shártnamasın hám o'tkeriw aktın tastıyıqlaw haqqındaǵı qarar qabıl etiliwi kerek;
1. Qosıp jiberiwde qatnasıw jetip atırǵan jámiyet aktsiyadorlarining qospa ulıwma jıynalısında jańa vujudga kiyatırǵan jámiyet ustavini tastıyıqlaw hám gúzetiw keńesin saylaw ;
2. Qosıp jiberiwde birlesip ketken qımbatlı qaǵazlardı shıǵarıwdı mámleket diziminen o'tkeriw hám qımbatlı qaǵazlardı shıǵarıwdıń nátiyjeleri haqqındaǵı esabat68.
Haqıyqattan de, qosıp jiberiw tuwrısındaǵı shártnama de puqaralıq - huqıqı daǵı shártnamalardan biri esaplanadı. Bul jaǵday tekǵana bazar ekonomikası sharayatında payda bolǵan shártnama esaplanadı, bálki burınǵı birlespe dáwirinde de yurist ilimpazlar tárepinen sho'lkemlestirilgen-huqıqıy shártnamalar jo'ninde pikirler bildirilgen edi69. Bul gruppa daǵı shártnamalardıń bar ekenligi házirgi kúnde de yuridikalıq ádebiyatlarda ko'plegen ushraydı70.
J. Yuldashevning atap o'tiwishe bolsa, qosıp alıwda qatnasıp atırǵan bir yamasa bir neshe jámiyet óz huqıq hám minnetlemelerin basqa jámiyetke beriw menen iskerligin toqtatadı. qosıp alıw ádetde, jámiyet aktsiyaların qadaǵalaw paketi qayta tashkil atırǵan jámiettiiń múlkshilik kompleksin óz qolına kirgiziwge háreket qılıp atırǵan shaxs yamasa yuridikalıq shaxs qolında taplanıp qalǵanda ámelge asadı71.
Pikirimizcha bul orında yuridikalıq shaxslardı qosıp jiberiw tártibi hár bir yuridikalıq shaxs túri ushın sal yuridikalıq shaxstıń huqıqıy mártebesi, huqıq hám muomila uqıpı, onıń ulıwma hám ayriqsha belgileri, ustav hám qaǵıydaına Muwapıq túrlishe boladı. Lekin, FK qosıp alıwǵa salıstırǵanda yuridikalıq shaxslar ushın bir ulıwma qaǵıyda qosıp alınǵanda huqıqıy miyrasxorlıq qaǵıydasın belgileydi. Oǵan kóre, yuridikalıq shaxslar qosıp jiberilganida olardan hár birewiniń huqıq hám minnetleri tapsırıw hújjetine muwapıq tazadan payda bolǵan yuridikalıq shaxsqa ótedi.
Mısalı, «SEGA» jeke firması hám «Agens Ingineering Servis» jeke kárxanası eki yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshileri bolǵan G. A. Krivoshekovaning sheshimi menen arnawlı bir zárúriyat sebepli, usı yuridikalıq adamlardıń 2005 jıl 31 maydaǵı birgeliktegi jıynalısta qosıp alıw formasında qayta islengen. Bunda «SEGA» jeke firması biykar etilip, ol «Agens Ingineering Servis» jeke kárxanasına qosıp alınǵan. Daslep «SEGA» jeke firması hám «Agens Ingineering Servis» jeke kárxanası ortasındaǵı qosıp alıw shártnaması dúzilgen jáne bul tiykarında tapsırıw hújjeti dúzilgen. Sonnan keyin payda bolǵan jańa yuridikalıq shaxs iskerligin baslaǵan72.
Qayta shólkemlestiriw menen yuridikalıq shaxslar biykar bolıwınıń keyingi usılı bul - qosıp alıw esaplanadı. qosıp alıw túsinigine FK tariyp bermasada huqıqıy ádebiyatlarǵa «qo'shib alıw» túsinigi hár tárepleme analiz etilgen hám kópshilik ilimpazlar qosıp alıwǵa salıstırǵanda derlik birdey degi pikirdi bildiriwedi. S. N. Bratusning pikrine qaraǵanda, qosıp alıw qosıp jiberiwdiń bólek jaǵdayı bolıp, bunda bir yuridikalıq shaxsqa ekinshi qosıladı. Bunda ekinshi yuridikalıq shaxs biykar bolsa, birinshisi óziniń bar ekenligin saqlap qalǵan halda tek ǵana óz iskerligi sheńberin keńeytiredi yoxud óz iskerliginiń túrin ózgertiredi. Bul jaǵday álbette bul yuridikalıq shaxstıń huqıq uqıpı mazmunında belgilegen tártipte ańlatpalandi73. V. V. Laptevning pikirine kóre, qosıp alıw - ámeldegi kárxananıń quramına basqa (yamasa basqalar ) ni biriktiriw bolıp, bunda biriktirilayotgan kárxananıń bar ekenligi tawsıladı74.
I. B. Zokirovning atap ótiwishe yuridikalıq shaxstıń qosılıwında onıń huqıq hám minnetlemeleri onı qosıp alıp atırǵan yuridikalıq shaxsqa ótedi hám qosılǵan yuridikalıq shaxs óziniń ǵárezsiz túrde jumıs aparıwın biykar etedi75.
A. Shukrullaevning pikrine qaraǵanda, bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxslardı barlıq huqıqları hám minnetlemelerin ótkeriw jolı menen basqası tárepinen qosıp alınıwı qayta shólkemlestiriw forması esaplanadı76.
S. S. Gulomovning tán alıw etiwishe qosıp alıwda bir yuridikalıq shaxs óziniń bar ekenligin saqlap qalǵan halda, óz iskerligin biykar etken basqa yuridikalıq shaxstı qosıp aladı hám bunday jaǵday tiyisli organlarda rásmiylestiriwdi talap etedi77.
Pikirimizcha, joqarıda aytılǵan tariyplerdiń barlıǵı bir ulıwma jaǵdaydan, bir yamasa bir neshe yuridikalıq shaxslardı óz xızmetlerin tugatib, huqıq hám minnetlemelerin bir yuridikalıq shaxsqa ótkeriw jolı menen qosılıwları jaǵdaydan kelip shıǵıp qosıp alıw usılına anıqlama beriwedi. Puqaralıq nızamchiligida «qo'shib alıw» usılın
«birlashtirish» termini menen ataw jaǵdayları ushraydı. Eger FKning
49 -50-elementlarında qayta shólkemlestiriwdiń bul usılı anıq hám qatań túrde
«qo'shib alıw»- dep atalsa, «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 97- statyasında hám «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi 2001 jıl 6 dekabr nızamnıń 51-statyasında qayta shólkemlestiriwdiń bul usılı «birlashtirish»- dep ataladı. Itibarlı tárepi sonda, «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 97- statyasında hám «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 51-statyasında «birlashtirish»- usılına eki qıylı tariyp beriledi. Eger «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 97- statyasında birlestiriwge «bir yamasa bir neshe jámiyet iskerligin toqtatıp, olardıń huqıqları hám minnetlemelerin basqa jámiyetke ótkeriw - jámiyeti birlestiriw dep esaplanadı»,-dep tariyp berilsa,
«Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 51-statyasında birlestiriwge «bir yamasa bir neshe jámiyeti olardıń huqıqları hám minnetlemelerin basqa jámiyetke ótkergen halda tamamlaw jámiyeti birlestiriw dep tán alıw etiledi»,- dep tariyp beriledi. Kórinip turıptı, olda bul eki tariypning tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, birinshi jaǵdayda «jamiyat iskerligi toqtatilishi» názerde tutilsa, ekinshi jaǵdayda «jamiyatni tamamlaw» názerde tutıladı.
Pikirimizcha, bul orında qayta shólkemlestiriwdiń bul usılı (joqarıdaǵı eki nızamda atalǵanı sıyaqlı «birlashtirish» emes, FKning 49 -statyası talapları tiykarında «qo'shib alıw») ga «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamda tuwrı tariyp berilgen. Sol munasábet menen «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 97-statyası hám
«Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 51-statyası atalıwın ózgertiw hám «jamiyat qosıp alıw»- dep ataw hám «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamınıń 97-statyası mazmunın FKning 49 -statyası talaplarına uyqas túrde «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 51-statyasındaǵı sıyaqlı tahrirda ańlatıw kerek. Qosıp alıw aktsiyadorlik jámiyetlerinde (AJ), juwapkershiligi sheklengen jámiyetlerde (MShJ) hám qosımsha juwapkershilikli jámiyetlerde (qMJ) larda uqsas halda keshedi hám ayriqsha ulıwmalıq kásip etedi. Biraq bul orında AJlar qosıp alınǵanda qımbatlı qaǵaz esaplanǵan aktsiyalardı birlestiriw máselesin hal qılıp alıwları kerek boladı. AJlarda birlestirilayotgan jámiyet hám birlestirib alıp atırǵan jámiyet qosılıw tuwrısında shártnama dúzediler, ol jaǵdayda qosılıwdıń tártibi hám shártleri, sonıń menen birge birlestirilayotgan jámiettiiń aktsiyaların birlestirib alıp atırǵan jámiettiiń aktsiyaları hám (yamasa ) basqa qımbatlı qogozlariga ayırbaslaw tártibi belgilep qóyıladı. Hár bir jámiettiiń gúzetiw keńesi qosılıwda qatnasıw jetip atırǵan óz jámiyetiniń ulıwma yigilishi hukmiga qosılıw formasında qayta shólkemlestiriw tuwrısındaǵı hám qosılıw shártnamasın tastıyıqlaw haqqındaǵı máseleni kiritedi. Birlestirilayotgan jámiyet gúzetiw keńesi ótkeriw aktın tastıyıqlaw tuwrısındaǵı máseleni de aktsiyadorlar ulıwma yigilishi hukmiga silteme etedi.
Usı jámiyetler aktsiyadorlarining qospa ulıwma yigilishi ustavga ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw tuwrısında qarar qabıl etedi. Aktsiyadorlarning qospa ulıwma yigilishida dawıs beriw tártibi qosılıw tuwrısındaǵı shártnamada belgilep qóyıladı.
MShJ hám QMjlarda bolsa, birlestiriw formasında qayta shólkemlestiriwde qatnasıw etiwshi hár bir jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı bunday qayta shólkemlestiriw tuwrısında, birlestiriw tuwrısındaǵı shártnamanı tastıyıqlaw haqqında qarar qabıl etedi, birlestirilayotgan jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı bolsa, tapsırıw aktın tastıyıqlaw tuwrısında da qarar qabıl etedi.
Birlestiriwde qatnasıw etiwshi jámiyetler qatnasıwshılarınıń qospa ulıwma jıynalısı birlestirilayotgan jámiettiiń shólkemlestiriw hújjetlerine jámiettiiń qatnasıwshıları quramı ózgeriwi, olardıń úlesleri muǵdarların belgilew menen baylanıslı ózgerislerdi, birlestiriw tuwrısındaǵı shártnamada názerde tutılǵan basqa ózgerislerdi kiritedi, Sonıń menen birge zárúrat bolǵanda basqa máselelerdi, sonday-aq birlestirilayotgan jámiettiiń shólkemlerin saylaw tuwrısındaǵı máselelerdi hal etedi. Bunday ulıwma jıynalıstı ótkeriw múddetleri hám tártibi birlestiriw tuwrısındaǵı shártnamada belgilenedi.
FKda belgilengen qayta shólkemlestiriwdiń keyingi forması «bo'lish» esaplanadı. Bólingende yuridikalıq shaxs tamamlanılıp, onıń ornına eki yamasa odan artıq yuridikalıq shaxs dúziledi78. Huqıqıy ádebiyatlarda yuridikalıq adamlardıń bóliniw túsinigine derlik hámme avtorlar awızbirshilik menen yondashadilar79. Tek ǵana yuridikalıq shaxslardı bolıw áyne kimning sheshimi menen ámelge asırilish máselesinde túrli pikirler ushraydı. Ye. A. Tilov bolıw monopolistik iskerlikti sheklew maqsetinde tiyisli mámleket organı tárepinen ámelge asırılıwın aytsa80, J. Yuldashev, eger yuridikalıq shaxs birlespelerin, sonıń menen birge xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdi qosıp jiberiw birlestiriw tuwrısında qarar qabıl etken shaxslar yamasa organlar monopoliyaǵa qarsı mámleket organınan razılıq beriw ushın ótinishnoma beriwleri, bunnan tısqarı birlesip atırǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń hár birinen tiykarǵı iskerlik túrleri, olardıń tiyisli tavar bazarında úlesi hám birlespege kiriwine razılıǵı tuwrısında maǵlıwmatlar usınıwı kerekligin ańlatadı81.
Pikirimizcha, yuridikalıq shaxslardı bolıw da qayta shólkemlestiriwdiń basqa usılları sıyaqlı muasssislar yamasa ta'ssis hújjetlerinde názerde tutılǵan yuridikalıq shaxstıń shólkemleriniń sheshimine muwapıq hám nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan jaǵdaylarda mámleket shólkemleri hám sud tárepinen bóliniwi múmkin. Ádetde ne ushın «bo'lish» ámelge asırılıp atırǵanlıǵınıń sebepleri talap etińmeydi. Biraq bolıw yuridikalıq shaxs iskerlikti keńeytiw hám iri salıqlardan shaǵılısıw maqsetinde, hám de qatnasıwshılar hám shólkemlestiriwshilerdiń yuridikalıq shaxs buyım-múlkin óz-ara bóliwlab alıwları nátiyjesinde amalaga asıriladı. Bul orında J. Yuldashevning firklari talay orınlı bolıp tabıladı. Onıń pikirine kóre, bul qayta shólkemlestiriw forması biznestiń qıyın finanslıq xojalıq jaǵdayında qayta jóneltiriw, úlken salıq tólewlerinen hám úlken táwekelichilik etiwden shaǵılısıw hám de óz biznes iskerligin túrlishe aymaqlarda aparıw maqsetinde payda boladı82.
D. Stepanovnig pikrine qaraǵanda, bolıw formasında yuridikalıq shaxs qayta islengende yuridikalıq shaxs eki yamasa odan artıq sub'ektke ajratıladı hám bunda óziniń bar ekenligine toqtatıw beralidi83.
Qayta tashkil etiwdiń bolıw forması haqqındaǵı qaǵıydalar
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi hám «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamlarda keńlew kórsetilgen. Yuridikalıq shaxslar iskerligin tártipke soluvchi basqa nızam hújjetlerinde qayta shólkemlestiriw formalarınıń ulıwma tárzde «qonun hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asırılıwı» názerde tutılǵan.
AJ iskerligin toqtatıp, onıń huqıqları hám minnetlemelerin jańa tuzilayotgan jámiyetlerge ótkeriw - jámiyeti bolıw dep esaplanadı.
Bolıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiettiiń gúzetiw keńesi aktsiyadorlarning ulıwma yigilishi hukmiga bolıw formasında jámiyeti qayta shólkemlestiriw tuwrısındaǵı, bul qayta shólkemlestiriwdiń tártibi hám shártleri jónindegi, jańa jámiyetler dúziw hám de qayta tashkil atırǵan jámiyet aktsiyaların tuzilayotgan jámiyetler aktsiyalarına hám (yamasa ) basqa qımbatlı qogozlariga ayırbaslaw tártibi tuwrısındaǵı máselelerdi silteme etedi. Bolıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiyet aktsiyadorlarining ulıwma yigilishi jámiyeti bolıw formasında qayta shólkemlestiriw tuwrısında, jańa jámiyetler dúziw hám de qayta tashkil atırǵan jámiyet aktsiyaların tuzilayotgan jámiyetlerdiń aktsiyaları hám (yamasa ) basqa qımbatlı qogozlariga ayırbaslaw tártibi tuwrısında qarar qabıl etedi. Jańa tuzilayotgan hár bir jámiyet aktsiyadorlarining ulıwma yigilishi onıń ustavini tastıyıqlaw hám de gúzetiw keńesin saylaw tuwrısında qarar qabıl etedi.
Jámiyet bólingende onıń barlıq huqıqları hám minnetlemeleri bolıw balansına muwapıq jańa tashkil atırǵan eki yamasa bir neshe jámiyetke ótedi «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamnıń 98-statyası.)
MShJ hám QMJni onıń barlıq huqıqları hám minnetlemelerin jańatdan islengen jámiyetlerge ótkergen halda tamamlaw jámiyeti bolıw dep tán alıw etiledi.
Bolıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı bunday qayta shólkemlestiriw tuwrısında, jámiyeti bolıw tártibi hám shártleri tuwrısında, jańa jámiyetlerdi shólkemlestiriw hám bolıw balansın tastıyıqlaw tuwrısında qarar qabıl etedi.
Bolıw nátiyjesinde tuzilayotgan hár bir jámiettiiń qatnasıwshıları shólkemlestiriw shártnamasın imzolaydilar. Bolıw nátiyjesinde tashkil atırǵan hár bir jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı jámiettiiń ustavini tastıyıqlaydı jáne onıń shólkemlerin saylaydı.
Jámiyet bólingende onıń barlıq huqıqları hám minnetlemeleri bolıw balansına muwapıq bolıw nátiyjesinde islengen jámiyetlerge ótedi.
Eger bolıw balansı qayta islengen jámiettiiń huqıqıy miyrasxorın anıqlaw múmkinshiligin bermasa, qayta shólkemlestiriw nátiyjesinde islengen yuridikalıq shaxslar qayta islengen jámiettiiń minnetlemeleri maydanınan onıń kreditorlari aldında solidar juwapker boladılar («Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 52-statyası.) Ajıratıp shıǵarıw yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdiń náwbettegi usılı bolıp, oǵan kóre, yuridikalıq shaxs quramınan bir yamasa bir neshe jańa yuridikalıq shaxs ajralıp shıqqanı halda birinshi yuridikalıq shaxs óz bar ekenligin saqlap qaladı hám iskerligin dawam ettiredi. S. N. Bratusning atap ótiwishe, ajıratıp shıǵarıw - bul bolıwdıń bólek forması bolıp tabıladı. Ajıratıp shıǵarıw - yuridikalıq shaxstı biykar bolıw usılı emes, kerisinshe onı shólkemlestiriw usıllarınan biri bolıp tabıladı. Biraq ajıratıp shıǵarıw qayta shólkemlestiriwdiń bir forması esaplanadı. Bul jaǵdayda bir yuridikalıq shaxstan basqası ajralıp shıǵadı, lekin bunda birinshi yuridikalıq shaxstıń shólkemlestirilgen birligi toqtatıw tapmaydı, ol ilgeri qanday bolsa sondayligicha qaladı, tek ǵana oǵan tiyisli huqıq uqıpınıń sheńberi qisqaradı yamasa ózgeredi84.
Usı pikirge qosılǵan halda ajaratishda tiykarǵı itibar yuridikalıq shaxs quramındaǵı bólek bólindi yamasa iskerligi túri menen ózbetinshe jumıs júrgiziwi múmkin bolǵan filial yamasa wákilxana ajıratıp shiǵarıladı. Mısalı, 1991 jıl Tashkent Mámleket Universteti yuridikalıq fakul'teti Universitetinen ajıratılıp, bólek yuridikalıq shaxs retinde Tashkent Mámleket yuridikalıq institutı dep atalǵan.
Qayta tashkil atırǵan jámiettiiń iskerligin toqtatmagan halda, onıń huqıqları hám minnetlemeleriniń bir bólegin ótkerip bir yamasa bir neshe jámiyet dúziw jámiyeti ajıratıp shıǵarıw dep esaplanadı.
Ko'pchlik nızam hújjetlerinde ajıratıp shıǵarıw qayta shólkemlestiriwdiń basqa formaları sıyaqlı ulıwma tiykarlarda bayan etilsa85,
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi hám «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamlarda ajıratıp shıǵarıwdıń tártibi, bul Haqqında qarar qabıllaw, bólistiriw balansı hám basqa hújjetlerdi tastıyıqlaw tuwrısında qarar qabıllaw jaǵdayları tolıq kórsetilgen.
«Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamnıń 99 -statyasına muwapıq, ajıratıp shıǵarıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiettiiń gúzetiw keńesi aktsiyadorlarning ulıwma jıynalısı hukmiga ajıratıp shıǵarıw formasında jámiyeti qayta shólkemlestiriw, ajıratıp shıǵarıwdı ámelge asırıwdıń tártibi hám shártleri, jańa jámiyeti dúziw, ajralıp shıǵıp atırǵan jámiettiiń aktsiya hám (yamasa ) basqa qımbatlı qogozlarini ayırbaslaw múmkinshilikleri hám bunday ayırbaslaw tártibi, bolıw balansın tastıyıqlaw tuwrısındaǵı máseleni silteme etedi. Ajıratıp shıǵarıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiyet aktsiyadorlarining ulıwma yigilishi jámiyeti ajıratıp shıǵarıw formasında qayta shólkemlestiriw, ajıratıp shıǵarıwdıń tártibi hám shártleri, jańa jámiyeti dúziw, jámiettiiń aktsiyaların ajralıp shıǵıp atırǵan jámiettiiń aktsiyalarına hám (yamasa ) basqa qımbatlı qogozlariga ayırbaslaw múmkinshilikleri hám bunday ayırbaslawdı ótkeriw tártibi, bolıw balansın tastıyıqlaw haqqında qarar qabıl etedi.
MShJ hám QMJ quramınan bir yamasa bir neshe jámiyet ajralıp shıqqanda ajıratıp shıǵarıw formasında qayta islengen jámiyet huqıqları hám minnetlemeleriniń bir bólegi bolıw balansına muwapıq olardıń hár birine ótedi. qayta tashkil atırǵan jámiyeti tugatmasdan, onıń huqıqları hám minnetlemeleriniń bir bólegin ótkergen halda bir yamasa bir neshe jámiyeti shólkemlestiriw jámiyeti ajıratıp shıǵarıw dep tán alıw etiledi. Ajıratıp shıǵarıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı bunday qayta shólkemlestiriw tuwrısında, ajıratıp shıǵarıw tártibi hám shártleri tuwrısında, jańa jámiyeti (jańa jámiyetlerdi) shólkemlestiriw tuwrısında hám bolıw balansın tastıyıqlaw tuwrısında qarar qabıl etedi, ajıratıp shıǵarıw formasında qayta tashkil atırǵan jámiettiiń shólkemlestiriw hújjetlerine jámiyet qatnasıwshıları quramınıń ózgeriwi, olardıń úlesleri muǵdarları anıqlanıwı menen Baylanıslı bolǵan ózgerislerdi hám ajıratıp shıǵarıw tuwrısındaǵı qararda názerde tutılǵan basqa ózgerislerdi kiritedi, sonıń menen birge zárúrat bolǵan táǵdirde ózge máselelerdi, sonday-aq jámiettiiń shólkemlerin saylaw tuwrısındaǵı máselelerdi hal etedi. Ajıratıp shıǵarılıp atırǵan jámiettiiń qatnasıwshıları shólkemlestiriw shártnamasın imzolaydilar. Ajıratıp shıǵarılıp atırǵan jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı onıń ustavini tastıyıqlaydı hám jámiettiiń shólkemlerin saylaydı. Eger ajıratıp shıǵarılıp atırǵan jámiettiiń birden-bir qatnasıwshısı qayta tashkil atırǵan jámiyet bolsa, onıń ulıwma jıynalısı jámiyeti ajıratıp shıǵarıw formasında qayta shólkemlestiriw tuwrısında, ajıratıp shıǵarıw tártibi hám shártleri tuwrısında qarar qabıl etedi, sonıń menen birge ajıratıp shıǵarılıp atırǵan jámiettiiń ustavini hám bolıw balansın tastıyıqlaydı, ajıratıp shıǵarılıp atırǵan jámiettiiń shólkemlerin saylaydı. Jámiyetten bir yamasa bir neshe jámiyet ajıratıp shıǵarılǵanda qayta islengen jámiyet huqıqları hám minnetlemeleriniń bir bólegi bolıw balansına muwapıq olardıń hár birine ótedi («Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 52-statyası ).
Yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwdiń taǵı bir forması - bul ózgertiw (orıssha - preobrazovanie) esaplanadı. Basqasha aytqanda
«o'zgartirish» termini yuridikalıq shaxstıń bir shólkemlestirilgen-huqıqıy formasından basqasına ótiwi tushiniladi. Ádetde ózgertiw ámelge asırılǵanda ózgertirilip atırǵan yuridikalıq shaxs óziniń shólkemlestirilgen-huqıqıy formasından jańa shólkemlestirilgen-huqıqıy formaǵa ótiw arqalı qaytaldan dúziledi hám payda bolǵan jańa yuridikalıq shaxs retinde mámleket diziminen ótedi, hám de óziniń aldınǵı shólkemlestirilgen-huqıqıy formasındaǵı huqıq hám minnetlemein aladı. Yuridikalıq shaxstı qayta shólkemlestiriwdiń bul usılı da nızam hújjetlerinen túrlishe nomalanadi. Eger FKda qayta tashkil etiwdiń bul usılı
«o'zgartirish»- dep atalsa, «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi hám «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamlarda «qayta dúziw»- dep ataladı. Pikirimizcha bul orında nızam hújjetlerindegi atamalardıń birdeyde isletiliwin hám FKning
«ustunlik» poziciyanı názerde tutıp «o'zgartirish» terminin isletiw maqsetke muwapıq. Biraq, qayta shólkemlestiriwdiń bul formasın atalıwı FKda da turpayılaw shıqqanlıǵın atap ótiw kerek. Bunda eger, nızamshılıq texnikası hám atamalardı ataw qaǵıydalarınan shetke shıǵıw bolsada, qayta shólkemlestiriwdiń bul túri mazmunın ashıp beretuǵın atdı qabıllaw zárúr. Názerimizde FKning 49 -statyasındaǵı «o'zgartirish» termini «tashkiliy-huqıqıy formanıń ózgertiliwi»- dep atalıwı kerek.
Yuridikalıq shaxslardı shólkemlestirilgen-huqıqıy formasın ózgertiw arqalı qayta shólkemlestiriw bazar ekonomikası sharayatında sub'ektlerge berilgen erkinlik hám baslamashılıq nátiyjesi esaplanadı. Zero, yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshileri yamasa mal-múlklii bazar daǵı talap hám usınıs, básekinen kelip shıǵıp, tek ǵana shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı ózgertirip jańa yuridikalıq shaxstı payda etiwi hám ózi ushın qolay bolǵan xojalıq iskerligin ámelge asırıwı yoxud óz múlkin basqarıw hám kóbeytiwdiń jaqsılaw jolin tańlawı múmkin.
Puqaralıq nızamchiligi arnawlı bir túrdegi yuridikalıq shaxstı ózgertiw arqalı qayta shólkemlestiriwge salıstırǵanda bólek qaǵıydalardı bekkemleydi. Bunda bir túrdegi yuridikalıq shaxs shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı ózgertiw arqalı áyne yuridikalıq adamlardıń qaysı túrine aylanıwı múmkinligi belgilep qóyıladı. Mısalı, «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» gi nızamnıń 100-statyasında AJlar tek ǵana xojalıq jámiyet hám shirkatining basqa túrine aylanıwı múmkinligi kórsetilgen bolsa, «Juwapkershiligi sheklengen hám de qosımsha juwapkershilikli jámiyetler tuwrısında» gi nızamnıń 54-statyasında MShJ hám QMJlarga AJlarga qaraǵanda keńlew jeńillik berilip, basqa shólkemlestirilgen- huqıqıy forma daǵı kommerciya shólkemine aylanıwı múmkinligi názerde tutıladı. Shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı ózgertiw arqalı yuridikalıq shaxslardı bıykarlawda AJlarning basqa shólkemlestirilgen-huqıqıy formaǵa ótiwi máselesiniń hal etiliwinde Rossiya Federatsiya hám Kazaxstan Respublikası nızamchiligi mámleketimiz puqaralıq nızamchiligidan parıq etedi. Rossiya Federatsiyasining Grajdanlik kodeksinde AJ juwapkershilikli sheklengen jámiyet hám islep shıǵarıw kooperativiga aylantırılıwı múmkin dep belgilesa86, Kazaxstan Respublikasınıń Grajdanlik kodeksi AJlar xojalıq shirkatlari hám islep shıǵarıw kooperativlariga aylantırılıwı múmkinligi qaǵıydasın ornatadı87.
Pikirimizcha bul orında AJning qaysı shólkemlestirilgen-huqıqıy formaǵa ótiwi múmkinligi máselesinde RF hám Kazaxstan Respublikaları nızamchiligi hám mámleketimiz nızamchiligi ortasındaǵı parq onsha úlken emes hám bunda AJ ótiwi múmkin bolǵan shólkemlestirilgen-huqıqıy formanıń ol yamasa bul forması tańlanıwı da úlken áhmiyet kásip etpeydi. Zero, AJning xojalıq shirkati hám jámiyetiniń basqa túrine ótiwi de, yamasa islep shıǵarıw kooperativiga ótiwi de huqıqıy miyrasxorlıqta mashqalalardi vujudga keltirmeydi. Biraq bunda tiykarǵı itibar shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı ózgertiw esaplanar eken, Kazaxstan Respublikasınıń Grajdanlik kokdeksi qatań poziciyanı tańlaydı hám xojalıq jámiettiiń bir túri esaplanǵan AJga xojalıq jámiyetiniń basqa túrine aylanıwǵa ruxsat bermeydi hám kommerciyashı yuridikalıq adamlardıń qalǵan eki túri xojalıq shirkati hám islep shıǵarıw kooperativiga ótiwi múmkinligin tańlaydı. Biraq bunday tártip teoriyalıq tárepten eń maqul túsetuǵın esaplansada (bir gruppa daǵı yuridikalıq shaxstıń basqa gruppa daǵı yuridikalıq shaxsqa aylanıwı «tashkiliy-huqıqıy formanıń sap («haqiqiy») ózgeriwi» esaplanıwı kóz qarasınan ) ámeliy tárepten bul túrli qolaysızlıqlardı payda etedi. RF Grajdanlik kodeksinde bekkemlengen qaǵıydaǵı muwapıq AJning MShJga hám islep shıǵarıw kooperativiga aylanıwı múmkinliginiń áhmiyetli tárepi sonda, AJ Óziniń tábiyaatına kóre, yuridikalıq adamlardıń basqa túrlerine qaraǵanda MShJlarga tashkliy-huqıqıy tárepten jaqın turadı. Sol munasábet menen bunday ózgertiw ámeliy qıyınshılıqlardı azaytadı. Bul haqqındada pikir bildirar eken, I. V. Yeliseev bunda nızam shıǵarıwshı yuridikalıq shaxs ózgertiw arqalı qayta shólkemlestiriw tek ǵana huqıq uqıpınıń (ulıwma yamasa arnawlı ) ámeldegi muǵdarın saqlap qalǵanda múmkin boladı,- degen ulıwma principden kelip shıqqan,- dep esaplaw múmkin88,- deydi.
Bul pikirge qosılǵan halda ózgertiw arqalı qayta islengende jańa islengen yuridikalıq shaxs ózgergennen aldınǵı jaǵday daǵı yuridikalıq shaxstıń huqıq uqıpı menen birdeyde bolıwı kerek. Yaǵnıy, ózgermeytuǵınnan aldınǵı jaǵdayda yuridikalıq shaxs universal huqıq uqıpına iye bolsa, shólkemlestirilgen-huqıqıy forma ózgergennen keyin de huqıq uqıpı universialligini saqlap qalıwın názerde tutıp, nızam shıǵarıwshı shólkemlestirilgen-huqıqıy formanı ózgertiwde arnawlı bir shegaralardı qóyadı.
Bul orında AJning bir túrinen ekinshi túrine ótkende ózgertiw arqalı qayta shólkemlestiriw júz beriwi máselesi bólek orınǵa iye. A. Shukrullaev hám J. Yuldashevlarning pikrine qaraǵanda bul jaǵdayda qayta shólkemlestiriw tiykarında yuridikalıq shaxstıń biykar bolıwı júzege kelmeydi hám bunda huqıqıy miyrasxorlıq, tapsırıw hújjeti hám bólistiriw balansı normalarini qóllaw maqsetke muwapıq emes. Bul ózgerisler shólkemlestiriw hújjetlerine shólkemlestiriw hújjetlerine muwapıq keliwshi ózgertiwler kirgiziw jolı menen rásmiylestiriladi89.
Usı pikirlerdi dawam ettirib atap ótiw kerek, AJni bir tipidan ekinshi tipiga ózgeriwi ustavning ózgeriwi hám soǵan muwapıq, mámleket dizimine de ózgertiw kirgiziw esaplanadı hám yuridikalıq shaxs óziniń ámeldegi bolıwı jaǵdayın formulyar formasında «o'zgartiradi». Usınıń menen birge ashıq tipdan jabıq tipga ótilgende baspasózde járiyalaw jáne bul Haqqında kreditorlarga xabar jo'natilishi da aktsiyadorlar sanınıń ózgeriwi de bir tipdan ekinshisine ótilgende ámelge asırilatuǵın «moslashish» háreketleri esaplanadı.
Qayta dúziw formasında qayta tashkil atırǵan jámiyet qatnasıwshılarınıń ulıwma jıynalısı bunday qayta shólkemlestiriw tuwrısında, qayta dúziw tártibi hám shártleri tuwrısında, jámiyet qatnasıwshılarınıń úleslerin qayta dúziw nátiyjesinde tashkil atırǵan yuridikalıq shaxstıń aktsiyalarına (úlesleri, shemirsheklerine) ayırbaslaw tártibi tuwrısında hám áne sol yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriw hújjetlerin tastıyıqlaw tuwrısında, sonıń menen birge tapsırıw aktın tastıyıqlaw tuwrısında qarar qabıl etedi. qayta dúziw nátiyjesinde tashkil atırǵan yuridikalıq shaxstıń qatnasıwshıları áne sonday yuridikalıq shaxslar tuwrısındaǵı nızam talaplarına muwapıq onıń shólkemlerin saylaw tuwrısında qarar qabıl etediler hám tiyisli organǵa qayta dúziw nátiyjesinde tashkil atırǵan yuridikalıq shaxstı mámleket diziminen ótkeriw menen baylanıslı háreketlerdi ámelge asırıwdı tapsıradılar.
Atap ótiw kerekki, qayta shólkemlestiriw arqalı yuridikalıq shaxstı bıykarlawda hámme waqıt da huqıqıy miyrasxorlıq máselesi sheshiledi. qayta shólkemlestiriwdiń qaysı forması qollanılıwınan qaramastan jańa yuridikalıq shaxs payda boladı yamasa yuridikalıq shaxstıń huqıqıy jaǵdayı ózgeredi. Usınıń menen birge qayta shólkemlestiriw yuridikalıq shaxslardı tamamlawdan parq etip, hámme waqıt shólkemlestiriwshiler yamasa mal-múlkliniń ózine tiyisli buyım-múlkten nátiyjeli paydalanıw hám óziniń kommerciya iskerligin rawajlandırıw maqsetinde ámelge asırilatuǵın usıl esaplanadı. Bazar ekonomikası sharayatında yuridikalıq shaxslarǵa óz xızmetlerin qayta shólkemlestiriw usılı arqalı jetilistiriwge ruxsat beriliwi bul puqaralıq huqıqınıń eń tiykarǵı principlerı dispozitivlik, erkinlik hám baslamashılıqqa tiykarlanadı.
Juwmaq ornında atap ótiw kerekki, yuridikalıq shaxslardı qayta etiwge tiyisli puqaralıq nızamchiligida tek ǵana ulıwma qaǵıydalar belgilengen tek. Usınıń menen birge yuridikalıq adamlardıń bólek túrlerine tiyisli bolǵan Nızamlarda da yuridikalıq shaxslardı qayta shólkemlestiriwdiń ulıwma principleri kórsetilgen tek. Bul bolsa oǵada quramalı process bolǵan qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırıwda, bul processni tolıq islewinde kóplegen qıyınshılıqlar hám hár qıylı daǵı jantasıwlarǵa sebep bolıwı múmkin. Mısalı, qayta shólkemlestiriw procesi ushın eń tiykarǵı hújjetler esaplanǵan bólistiriw balansı hám tapsırıw aktı sıyaqlı hújjetler mazmunı, olarda ańlatılıwı kerek bolǵan jaǵdaylar, olardı dúziw hám tapsırıw múddetleri FK (51-element ) de júdá ulıwma tárzde kórsetilgen.
Sol munasábet menen qayta shólkemlestiriw procesi ushın tán bolǵan barlıq jaǵdaylardı huqquiy jishatdan tolıq tártipke soluvchi nızam hújjetlerin belgilew hám «qayta shólkemlestiriw tuwrısında» gi Qaǵıydanı qabıllaw kerek.