Tayanch so‘z va iboralar: I

Muhokama-insho–inshoningmuhimturidir.Inshoningbuturidao‘quvchilardan qiyoslash, ma’lum bir voqea-hodisaga baho berish, o‘z nuqtayinazarinihimoyaqilish,o‘zininghaqliginiisbotlashkabilartalab etiladi.
Muhokama-inshoinduktivyokideduktivusulasosigaqurilganbo‘lishimumkin.Induktivusuldayaratilganinsholardaavvalilgarisurilayotganfikrniasoslashga xizmat qiladigan dalillar, isbotlar keltirilib, so‘ngida umumiy xulosalarberiladi.Deduktivusuldaesaxulosadan dalilvaasoslargaboriladi.
Tavsifiy insholar muhokama inshoning bir ko‘rinishidir. Tavsifiy insho –voqelik,narsa-hodisamohiyatibatafsil,ko‘zgatashlanadiganbelgilaridantortibengmayda,yashirinqirralarigachaatroflichatahliletiladiganyozmaishturidir.Tavsifiyinsholar o‘quvchidan o‘qilgan badiiy asar, ko‘rilgan kinofilm qahramonlari haqidashaxsiy fikr-mulohazalarini bayonetishnitalabetadi.
Tavsifiy insho ham kirish, asosiy, xulosa qismlaridan iborat bo‘ladi.Kirishqismidatavsifpredmetivaobyekti,asosibayon etiladi.
Asosiyqismdapredmet,obyektningfarqlibelgilarinitopish:shaxslarportreti,hayottarzi,xatti-harakatlari,fe’l-atvori,asosiymashg‘uloti,kimlarbilanmuloqotdabo‘lishi, jonsiznarsalardaesa o‘lchami, o‘zigaxosbelgilari,tashqi ko‘rinishi,shuningdek, asosiyfarqlijihatlari, predmet, obyektningxususiyatlariniyoritishmaqsadgamuvofiqdir.
Xulosaqismidanarsa-hodisa,voqelikningasosiyjihatlariumumlashtiriladi.
Mulohaza-insholar.Muhokamainshoningyanabirturimulohazainsholardir.Mulohaza inshoning maqsadi o‘quvchini aytilgan fikrga ishontirish,muayyan masala haqidagi qarashlarini o‘zgartirish yoki mustahkamlashdan iborat.Shusabablimulohazainshoningasosinianiqshakllantirilgan,tushunarlivahar
tomonlama asoslangan bir asosiy fikr tashkil etadi. Mulohaza yuritish turli dalillarbilan asosiy fikrni tushuntirib yoki isbot qilib berishdir. Odatda, mulohazalardanso‘ng xulosa chiqariladi.
Mulohaza insholarda isbotlanishi talab qilingan fikr aniq bo‘lishi kerak.To‘liqmulohazainsholaruchqismdantashkil topadi.Bular:

• 
  tezis–isbotlanishikerakbo‘lganfikr,mulohaza;
  
• 
  dalil–fikrniisbotlashgaxizmatqiluvchifaktikmaterial;
  
• 
  xulosa–mohiyatantezisningma’lumma’nodagitakrori,biroqumumlashmatavsiyalarbilan yangidarajagaolib chiqilganhukm.
  

Mulohaza-insholarning mavzusi ham munozara shaklida bo‘ladi. Masalan,“Qaysi kasb muhim?”, “Sharq madaniyat beshigidir”, “Dilkash (Dilmurod, Nilufarv.h.)haqmi?”,“Botir(Sohib,Olimv.h.)haqiqiydo‘stmi?kabimavzulardayoziladigan matnlar shu tipdagi insholar bo‘lib, o‘quvchi qo‘yilgan munozaralisavolga shaxsiy munosabatini bildiradi va o‘z nuqtayi nazarini asoslashga intiladi.O‘qituvchi insho mavzusini sinf o‘quvchilarining hayotidan, gazeta va jurnallardae’lonqilingan munozarali maqolavaxabarlardantanlashi mumkin.
Mulohaza-insho muqaddimasi o‘quvchini suhbatga jalb qilish, masalaningmohiyati va muhimligini aniqlash maqsadida belgilangan qismdir. Muqaddimanikiritishixtiyoriyhisoblanadi.