Tayanch so‘z va iboralar: I

Erkinmavzudagiinshoadabiyotfanidasturidaqaydetilmagan,ijtimoiyhayotningmuhimmasalalari,milliyqadriyatlar,urf-odat,an’analar,davrmafkurasi,yoshlarfaoliyatibilanbog‘liqaxloqiy,ma’naviy-ma’rifiymavzulardayoziladi.O‘quvchiningma’lumbirmavzugaoidbilimlari,axloqiy-tarbiyaviy,ijtimoiy-siyosiydunyoqarashi,fikrvamulohazalariniaksettiruvchi,ijodkorlikqobiliyatini,his-tuyg‘ularini namoyon qilishga qaratilgan insholar erkin mavzudagi insholardir.¹Badiiyadabiyotdanyaxshixabardoro‘quvchiginaerkinmavzudaqiynalmay

inshoyozishimumkin.Erkinmavzudagiinsholarmavzusivamateriallarihayotningturli sohalariga oid bo‘lishi mumkin. Bunday nazorat turi o‘quvchidan hayotniyaxshitushunishvabilishni, voqea-hodisalarhaqidayetarli,ilmiy,aniqma’lumotga ega bo‘lishni, o‘z fikr-mulohazasini bayon eta olishni, o‘qilgan badiiyasarlar,teleko‘rsatuvlarni,kinofilmlarni,teatrnamoyishlarinimuhokamaqilib,mustaqil xulosa chiqarishni taqozo etadi. Shuning uchun erkin mavzudagi insholaradabiyinsholargaqaragandamurakkabdir.Erkinmavzudagiinshoo‘zigaxoskichiknasriyasarbo‘lib,undao‘quvchining o‘zligiko‘proqnamoyonbo‘ladi.
Nazoratlarda“Meningsevimliqahramonim”,“Ommaviyaxborotvositalarigamunosabatim”, “Ustoz o‘gitlari”, “Vatanga sadoqat” va shu kabi erkin mavzulardainshoyozishmumkin.
Adabiyvaerkinmavzudagiinsholarbir-biridan,avvalo,asoslaniladiganmanbasi bilan farq qiladi. Adabiy insholarning manbai adabiy asarlar bo‘lsa, erkininsholarning manbai serqirra hayot, o‘quvchilarning kuzatishlari va taassurotlaribo‘lishimumkin.
Umumta’lim jarayonida adabiy va erkin mavzudagi insho asosida davlatimtihoni o‘tkaziladi.
Har qanday matn, shu jumladan, insho ham muayyan janr xususiyatlarininamoyon qiladi. An’anaviy insho adabiy-tanqidiy maqolaning analogiyasini o‘zidaaks ettiradi. Insho uchun eng maqbul janrlar sifatida adabiy-tanqidiy maqola, esse,ocherk, kundalik, maktubot janri, sayohatlar e’tirof etiladi. Bularning barchasiniham adabiy, ham ommabop mavzularda yozish mumkin. Turli janrdagi insholarustidaishlashsermulohaza,savodlio‘quvchinitarbiyalaydi,tildagima’nonozikliklarinifahmlash,badiiydid,obrazlifikrlashvaijodiytafakkurnirivojlantiradi.O‘quvchiijodiyyondashuviorqaliyozmaishningo‘zigaxosxususiyatini yaxshiroq anglaydi. Bunday insholar nisbatan mustaqil va turli-tumanbo‘ladi. Ularning mohiyatini anglash uchun insho ta’limini muayyan tartibda olibborish kerak bo‘ladi. Janrning o‘ziga xosligini tushuntirish, nazariy bilish;turlijanrdagi badiiy asar yoki adabiy tanqidchilik namunalarini o‘qish va tahlil qilish;turlimualliflarningbirasargabag‘ishlanganmaqolalarinitaqqoslash;badiiyasar


¹Darslik va qo‘llanmalarda insho turlari uch guruhga ajratilgan: 1. Adabiy mavzudagi insho. 2. Adabiy-ijodiymavzudagi insho.3. Erkin mavzudagi insho. Adabiy mavzudagi va adabiy-ijodiy mavzudagi insholar mohiyatiga ko‘rayaqin bo‘lganiboisushbumetodikqo‘llanmadabirlashtiribberildi.
yokiadabiytanqidningjanrxususiyatlarinio‘zlashtirishgayordamberuvchi,o‘quvchilarning ma’lum bir janrda insho yozishiga ko‘maklashuvchi namunaviysavollartuzish;yozmaishlarnibajarishvaularnitahlilqilishasosiyvazifalarhisoblanadi.
Adabiy-tanqidiy maqola, taqriz, esse badiiy asarlarni va ularda aks ettirilganhayot hodisalarini baholash hamda izohlashga qaratilgan adabiy tanqid janrlarihisoblanadi. Adabiy tanqid ham zamonaviy, ham mumtoz adabiyotni o‘rganadi, uestetika, adabiyot nazariyasi va tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Adabiy tanqidxususiyatlari vaqt o‘tishi bilan yangilanib boradi, uning maqsad va vazifalari hamo‘zgaradi.
Adabiy turdagi janrlardan ayrimlari uslub xarakteriga ko‘ra inshoni eslatadi.Inshoo‘quvjarayoni,ta’limbosqichlari,o‘qitish,ta’limberish,baholashtizimibilanxarakterlanadivashujihatlaribilanyondoshadabiyjanrlardanajralibturadi.Inshoninginsho-miniatyura,muhokama-insho(esse),kartinabo‘yichainsho,tavsifiy insho, mulohaza-insho, tasviriy insho, kundalik, maktub, rivoyat-insho,ertak-inshokabi ko‘rinishlariham qayd etilgan.