Tayanch so‘z va iboralar: I

Nazoratgaqaratilganinsholar,odatda,kattabo‘limlaro‘rganilgandankeyinyokichorakvao‘quvyiliso‘ngidao‘tkazilishimumkin.Ular,asosan,o‘quvchilarningegallaganbilim,ko‘nikmavamalakalarininazoratqilishmaqsadidao‘tkaziladi. Shuning uchun insho mavzusi oldindan e’lon qilinmaydi. Bu insholaravval qoralama nusxada bajarilib, keyin takomillashtirilgach, oqqa ko‘chiriladi.Odatda,nazoratmaqsadini ko‘zlagan insholargaikkisoatvaqt ajratiladi.
Nazoratgaqaratilganinsholartilo‘qitishamaliyotidavareytingtizimidahamkatta bo‘limlar, mavzular o‘rganilganidan so‘ng yoki chorak oxirida, ya’ni oraliqnazorat va yakuniy nazoratda o‘tkaziladi. Ular, asosan, o‘quvchilarning egallaganbilim,ko‘nikmavamalakalarinitekshirish,sinashmaqsadidatashkilqilinadi.Bunday insholar o‘z mavzusiga ko‘ra ilmiy, adabiy va erkin insho ko‘rinishidabo‘ladi.
Ko‘rik-tanlovuchunyozilganinsholarsinfyokimaktabdoirasidagiko‘rik-tanlov,ma’lumbirnomdagitanlovg‘oliblarinianiqlashmaqsadida,fanolimpiadalaribosqichlaridao‘tkaziladi.Onatilidaninshomavzularidasturioldindane’lon qilinadi; o‘quvchilar ko‘rik-tanlov shartlari bilan tanishtiriladi. Shubhasiz,g‘olib o‘quvchilarni aniqlashmaqsadida o‘tkaziladiganbundayko‘riklarijodiyishgabo‘lganqiziqishnioshiradi.
Inshoningbuturlaribir-biribilanchambarchasbog‘liq.Ta’limiyinsholaraynivaqtda nazorat uchun ham xizmat qiladi. Har qanday nazorat qilishga qaratilganinsho ta’limiy maqsadni ko‘zlaydi. Ko‘rik-tanlov uchun yozilgan insholar hamta’limiy maqsad,hamtarbiyaviy maqsadgaqaratilganbo‘ladi.
Mavzu tanlash, asosiy g‘oyani belgilash, material yig‘ish, reja tuzish, shuasosda to‘plangan materialni saralash, fikrni muayyan izchillikda bayon qilish,yozilgan matnni qayta ishlash va takomillashtirish kabi vazifalar barcha turdagiinsholaruchunxosdir.
Yuqoridatilgaolinganinshoturlario‘zigaxosxususiyatlargaegabo‘lib,ularustidaishlashusullarihambir-biridanfarqqiladi.Matnyaratishninghamo‘zigaxosusullari,darajalari,yuzagakelishsabablarimavjud.Tabiattasviriniyaratishinsonningtashqiqiyofasinitasvirlashdantamomilafarqqiladi.Harbirinshoturiningalohidao‘zigaxos xususiyatlarini nazardatutish lozimbo‘ladi.
Insho mustaqilyaratiladigan o‘zigaxosijod mahsuli bo‘lib, o‘quvchifaoliyatining eng murakkabko‘rinishi hisoblanadi.
Inshodao‘quvchiningo‘zliginamoyonbo‘ladi.Uningtafakkuri,dunyoqarashi,narsa,voqea-hodisalarga,o‘zgalarga,jamiyatgamunosabati,axloqiy-ma’naviy saviyasi, mustaqil turmushga tayyorlik darajasi aks etadi.Boshqachaaytganda, insho o‘quvchining qiyofasini o‘zida aks ettiruvchi ko‘zgudir. Bu ko‘zguorqali u nafaqat o‘zini ko‘radi, balki boshqalarga o‘zligini tanitadi, munosabatiniifodaetadi,qalbtuyg‘ularini,fikr-o‘ylarini,ichkikechinmalarinibayonqiladi.
Inshoo‘quvchiningijodiyfikrlashdarajasi,dunyoqarashi,adabiytilme’yorlarininutqiyvaziyatlardaqo‘llashimkoniyatlarinibelgilovchiasosiymezondir.