Tasviriy san’at tur va janrlari

 
2-mavzu. Badiiy obraz 
 
San’at asari tasvirda badiiy obraz mavjud bо‘lgandagina yuzaga
kelishi mumkin. Tasvirdagi u yoki bu predmet yoki holat asar
yaratuvchining ma’lum bir fikri yoki hissiyoti bilan sug‘orilgan bо‘lishi
shart. Badiiy obraz har qanday san’atning о‘zagini tashkil etadi. Shuning
uchun rangtasvirning xususiyatlari haqida sо‘z yuritilganda san’atning shu
turidagi badiiy obraz haqida sо‘z yuritilyapti deb tushunmoq kerak. 
Tasviriy san’atda badiiy obraz deganda, birinchi navbatda san’atning
bu turi badiiy adabiyot, kino yoki televideniye kabi zamon va makondagi
harakatni, ya’ni jismoniy harakat va hayotning vaqtdagi о‘sish jarayonini
bera olmaydi. Lekin tasviriy san’atning bu “ojizligida” san’atning boshqa
turlarida bо‘lmagan kuchi va imkoniyatlari yashiringan.

---

Hayotning shunday lahzalari bо‘ladiki, inson uni tо‘xtatib
lazzatlangisi keladi, qayta-qayta shu onga qaytgisi keladi. Mana shu farishta
kabi uchib о‘tuvchi lahzani butun jozibasi va tо‘laligicha matoda tasvirini
yaratish, uzoq davrlargacha insonlar uchun qoldirishga faqat tasviriy san’at
qodir.
Rangtasvir kartinasida tasvirlangan lahza tо‘xtatilgan kino va
telekadr yoki fotokamerada olingan fotosurat emas. Rangtasvirda obraz
nihoyatda beqiyos keng hayotiy va estetik qiymatni qamrab oladi. Yuzaki
qaraganda voqelikning biron-bir lahzasining tasviridek tuyulsada, badiiy
obraz hayotdagi voqelik bо‘laklarining umumlashgan sintezining natijasidir.
Rangtasvir asari borliqning shakli, rangi, tо‘qimasi kabi xususiyatlari
va unga bо‘lgan rassomning subyektiv munosabatini, rassomning modelni
“kо‘ra olish” va unga tо‘g‘ri baho bera bilish qobiliyatini va albatta uning
uslubini о‘z ichida mujassam etadi. 
1888 yilda rassom Valentin Aleksandrovich Serov (1865 - 1911) “Quyosh
nuri yoritgan qiz” asarini yaratadi. (M. YA .Simonovich portreti) Serov 
kartina uchun tanlangan modelini tabiat qо‘ynida yozadi. Asarda daraxtga
suyanib, kitob о‘qib о‘tirgan qiz tasvirlangan. Kartinada aks ettirilgan
manzara portret uchun topilgan chiroyli fon emas, balki asar uchun zarur
bо‘lgan komponentdir.
V. Serov bu portretda yoshlikning qaytib kelmas gо‘zal onlarini kuylaydi.
Quyosh nuri modelga tushayotgan yerdagi rang-barang reflekslar asar
yaratilishida rassom о‘z oldiga qо‘ygan asosiy maqsadini ochib berishda
muhim vosita bо‘lib xizmat qiladi. Modelning yuzi, qо‘li va oq koftasiga 
tushayotgan reflekslarni rassom yuksak mahorat bilan tasvirlay olgan.
Rassom kartinada nozik ranglar munosabatini topa olgan. Qо‘ng‘ir rangli
daraxt pо‘stlog‘i fonida qizning qora sochlari farqini ustalik bilan ajrata
olgan. Yorqin zumrad rang kо‘katlarga hamohang qizning moviyrang
yubkasini yuksak mahorat bilan tasvirlagan. 

---

Serov model - M. YA . Simonovich hayotining bir lahzasinigina о‘z
asarida tasvirlaydi. Lekin rassom mо‘yqalami vositasida “tо‘xtatilgan”
hayotning bu lahzasi - tasvirdagi qiz portreti, gо‘zal yoshlikning, ma’naviy
pok insonning badiiy obrazi bо‘lib qoldi.
Naturaning tasviri, u qanchalar о‘xshash bо‘lmasin, bu hali badiiy obraz 
emas. Badiiy obraz faqat tasvir va ifodaning bog‘liqligi natijasida yuzaga keladi. 
Rassom hayotning ma’lum lahzalarini tasvirlamay turib, bironbir fikrni ifodalay 
olmaydi. Uning tasvirlashdan maqsadi - bizga nimalardir haqida hikoya qilishga, 
rangtasvir tilida ifodalashga bо‘lgan xohishidir. Shu bois ijod jarayonida badiiy 
obrazni yuzaga keltiruvchi tasvir va ifodaning yaxlitligini amalga oshirishda 
rassom maqsadi yetakchi о‘rin tutadi va tasvirning yuzaga kelish natijasiga 
ifodalilik orqali baho beriladi.
Tasviriy obraz bizning tashqi muhitni qabul qilishimizda, tasvir va hayotiy 
tajribamiz orasidagi assotsiativ aloqalar natijasida ham vujudga keladi. Har bir 
inson hayoti boshqa insonlar bilan muloqotda, tabiat va buyumlar muhitida
о‘zaro uzviy aloqada kechadi va albatta bu turfa holatlar ongimizda u yoki bu 
darajada nafaqat bizni о‘rab turgan borliq haqidagi bilim sifatida, balki unga 
bо‘lgan emotsional munosabat, hissiy tajriba sifatida muhrlanadi. Tasvirni 
tomosha qila turib biz faqat unda nima tasvirlangan ekanligini kuzatmaymiz, 
ongimizda tasvir ta’siri natijasida iliq xotiralar uyg‘onadi – biz kartinaning faqat 
tasvirini emas, uning ichki ifodasini ham kо‘ramiz.
Borliqqa his-tuyg‘u orqali yondashishga asoslangan rangtasvir obrazi haqida 
gapirganda, biz asarning g‘oyaviy jihatlarini yodda tutishimiz zarur. Zero u har 
qanday badiiy obrazga u yoki bu darajada xosdir. Bunday obrazlar rassomning 
ma’lum ijodiy yо‘nalishga mansubligiga hamda uning tabiati va talanti bilan 
uzviy bog‘liqdir. Rangtasvir san’ati tabiatdan his-tuyg‘u orqali ta’sirlanish 
natijasidagi tasvir yaratish asosiga ega, lekin bu tabiatni badiiy umulashtirish 
darajasi turlicha. Bu yо‘nalishda ijod qiluvchi rassom tasvirni ifodalashda о‘z 

---

ichki kechinmalarni tabiatga tadbiq qilmaydi, aksincha tabiat kо‘rinishlarini о‘z 
ichki kechinmalari orqali ifodalab, tabiat holatlarini umumlashtiradi.
Uning kо‘z orqali kо‘riluvchi jihatlarini tanlab tasvirlaydi. Albatta rassom 
kо‘z imexanik optik vujud emas, u fikr yurituvchi, gо‘zallikni his qiluvchi tirik 
kо‘zdir. U alohida sezgir, boshqalardan farqli о‘laroq о‘tkir, estetik nuqtai 
nazardan tarbiyalangan, kengroq, yaxlitroq, о‘tkirroq kо‘ruvchi kо‘zdir. Bu bilan 
rangtasvir obrazi tabiatini, ayniqsa, his-tuyg‘uli rangtasvir obrazini tabiatini 
tushunish uchun о‘ta muhim bо‘lgan ikki komponent bog‘liqdir: ular rassom 
nigohining alohida individualligi va uning estetik ideali. Bu ikki komponent bir-
biri bilan uzviy bog‘liq va shu bila birga ular nisbatan bir-biridan ozoddir. 
Rassomning yashagan davri, uning kelib chiqishi yoki yashagan jamiyat qatlami, 
dunyoqarashi orqali yuzaga kelgan estetik ideali о‘z navbatida rassomning 
tasavvurini, о‘z nuqtai nazarini, uning ijtimoiy hayot va tabiatdagi u yoki bu 
holatlarga bо‘lgan munosabati hamda nafislikni tushunishi, buning natijasida 
tasvirlash kerak bо‘lgan obyektni tanlay bilishiga bog‘liq. Xullas estetik ideal 
rassom nigohini boshqaradi.
Estetik ideal va rassom nigohining individualligi shu rassomning hamma 
asarlarida о‘zini yaqqol kо‘rsatadi va rassomning individual uslubi yoki rassom 
usuli sifatida namoyon bо‘ladi. О‘zbek rassomlari CH.Ahmarov (1912 – 199...), 
B.Jalolov, J.Umarbekov, A.Mirzayev uslubi shunchalar taniqliki, ular asarlari 
rangtasvir san’atini endigina о‘rganayotganlar ham tezda ajrata olishadi.
Mashhur rus rassomi I.I.Levitan (1860-1900) manzaralarini ham bu 
asarlarning nafaqat mashhurligi tufayli, balki ulardagi manzaralarning levitancha 
nigoh orqali yaratilganligi sababli ajratamiz. Bu yerda biz rangtasvir obrazning 
boshqa kо‘rinishiga, agar uni shartli ravishda ataydigan bо‘lsak, kayfiyat 
uyg‘otuvchi obraz haqida sо‘z yuritishga о‘tamiz. Bu kо‘rinishda rassom tabiat 
manzarasida nafaqat shakl va rang, tabiatning о‘zgaruvchanligi, uning nigohiy 
gо‘zalligini kо‘radi, u tabiatning qalbiga kirishga, uning kо‘zdan yashirin 
xususiyatlarini ifodalashga harakat qiladi.

---

Rassom I.Levitan ongidagi ona yurt tabiatining maftunkorligidan uzoq yillar 
davomidagi olgan hissiyotlari taassurotlarining yig‘indisi sifatidagi bir-biriga 
yaqin, shu bilan birga mazmunan turlicha bо‘lgan “Osuda makon” (1890, 
“Tixaya obitel”), “Oltin kuz” (1895, “Zolotaya osen”), “Kechki jarang” (1892, 
“Vecherniy zvon”) kabi asarlarida о‘z ifodasini topdi. Rassom bu asarlarida turli 
kayfiyat va hissiyotlar gammasini, xotirjamlik osoyishtaligi, sokin quvonch, siru 
sinoat, yengil mayuslik va boshqa shunga yaqin his-tuyg‘u va holatlarni ifodaladi.
Natyurmortda, ayniqsa manzara janrida nafaqat his-tuyg‘u uyg‘otuvchi 
kayfiyat ifoda etilishi, balki asar aniq fikr va mushohadaga chaqirishi mumkin. 
Bunga misol tariqasida yana I.Levitan asarlariga murojaat etsak. Rassomning 
1892 yilda yaratgan “Vladimirka” asarining yaratilish tarixini eslasak.
I.Levitanning “Vladimirka” asari kayfiyat – obrazini uyg‘otuvchi, chuqur 
fikrga boy asar namunasidir. Bu yerda his-tuyg‘u Vladimirni yо‘lidagi mahbuslar 
chekkan jabrlar haqidagi xotiralar bilan bog‘lanib ketadi va kartinaning 
nomlanishi asarning g‘oyaviy yо‘nalishiga shama qiladi.
Rassom hayotining ma’naviy jihatlariga yaqinroq kirib borishi uni albatta 
obrazlarda nafaqat о‘zining his-tuyg‘u, kayfiyat va qayg‘urishlarini ifodalashga 
balki ma’lum fikr, о‘y-fikrlar intiqosi, jamiyat muammolariga bо‘lgan о‘zining 
nuqtai nazarini ham ifodalashga olib keladi. Hayot va tabiatga chuqur falsafiy 
nuqtai nazardan yondashib yaratilgan kо‘pgina asarlar mavjud. Bunday 
asarlarning individualligi va tarixiy о‘ziga xosligiga qaramay ularni mavzumiz 
maqsadi yо‘lida rangtasvir – badiiy obrazlarning uchinchi kо‘rinishiga 
birlashtirib uni shartli ravishda obraz-fikr deb atashimiz mumkin.
Rembrandt, Repin, Surikov va boshqa yirik rassomlar yaratgan jahon 
rangtasviri shohasarlari hissiy rangtasvir qarashning rang-barangligiga, 
emotsional qayg‘urish hamda tasvir va ifodaning intelektual yо‘naltirilganligiga 
ega. О‘z fikrini tomoshabinga yetkazish uchun mashhur rus rassomi P.A.Fedotov 
(1815 – 1852) о‘z kartinalarini rangtasvir hikoyalaridek, asar syujetini aniq 
о‘ylab chiqib uning kompozitsiyasini quradi: qatnashuvchi shaxslarni tanlash, 

---

ularning о‘zaro munosabati plastikasi, muhit kо‘rinishi – hammasini eng mayda 
detallarigacha rassom fikrini ochish uchun bо‘ysundiriladi. Asardagi odam va 
buyumlar yordamida keng kо‘lamli hikoya qilish, ularning syujetdagi о‘zaro 
munosabati bir-birini о‘zaro tо‘ldirishi yaxlit obrazni shakllantiradi, biz uni tezda 
fahmlaymiz, u bizni sekin-asta asarning har bir detali, bо‘lagi mazmuni-mag‘zini 
chaqishga, fikr yuritishga majbur qiladi. Fedotovning “Mayorning sovchiligi” 
(1848) asarida tasvirlangan har bir detal xonadon sohiblarining xarakteri, turmush 
tarzi haqida hikoya qiladi. Kartinada bironbir noaniq, aytilmagan, ifodalanmagan 
holat qolmagan. Bundan obrazlar ijtimoiy hayotning turli tomonlarini ochishda 
katta imkoniyatlarga egadir.
Rangtasvirni о‘rganishdagi keyingi qо‘yiladigan qadamimiz bizni badiiy 
obraz deb ataluvchi umumiy yaxlitlikni uni tashkil qiluvchi bо‘laklarga bо‘lib 
birma-bir tanishib chiqishimizga olib keladi. Ungacha biz tasvir va ifoda haqida 
faqat umumiy fikrlar orqali, rassomchilik faoliyatining chuqur jihatlariga, uning 
sir-asrorlari ichiga kirmay fikr yuritdik. Endi esa bu jihatlarga chuqurroq kirib 
borib, uning komponentlari bilan yaqinroq tanishamiz.
Rangtasvir obrazi elementlariga chuqurroq kirib borib, ayniqsa uning eng 
asosiy komponentlari – rasm, kolorit va kompozitsiyaning qonuniyatlari bilan 
tanishib, о‘zimizning rangtasvir haqidagi umumiy tasavvurimiz va bilimimizni 
boyitib, obrazning ichki tizimi bilan tanishamiz. Bu elementlar bilimimizni 
oshirish uchun ularni tasvir va ifodaviylik bilan birgalikdagi yaxlitlikda kо‘rib 
chiqish kerak.