«tastiyiqlayman»

Statsionar jag`day
Termodinamikaliq sistema degende, ishki bo`liminde ju`z beretug`in protsesslerdi u`yrenip shig`iw an`sat boliwi ushin, a`tiraptag`i ken`islikten sha`rtli tu`rde ajiratip qoyilg`an dene yamasa denelerdin` jiyindisina aytiladi. Sistemanin` jag`dayi bolsa barliq fizikaliq ha`m ximiyaliq jag`daylarg`a baylanisli boladi. Termodinamikaliq sistemanin` jag`dayi parametrler dep atalatug`in fizikaliq shamalar menen xarakterlenedi ha`m olarg`a: temperatura, basim, ko`lem, massa, ishki energiya, kontsentratsiya, entropiya ha`m basqalar kiredi.
Eger sistemanin` parametrleri, a`tirap ortaliqtag`i deneler menen o`z-ara ta`sirlesiwinde waqit o`tiwi menen o`zgermese, sistemanin` jag`dayi statsionar dep ataladi. Og`an islep turg`an xolodel`niktin` ishki bo`liminin` ju`da` qisqa wakit ishindegi jag`dayi, adam gewdesinin` jag`dayi, isitilg`an bo`lme ishindegi hawanin` jag`dayi ha`m basqalardi misal etip ko`rsetiw mu`mkin. Statsionar jag`dayda bolg`an sistemanin` tu`rli bo`limlerindegi parametrlerdin` sapalari a`dette bir-birinen pariq qiladi.
Ashiq sistemalar aniqlamasina qaray olar termodinamikaliq ten` salmaqliq jag`dayina bola almaydi. Ashiq sistema sirtqi ortaliq penen zat ha`m energiya almasip otiradi. Sog`an qaray, onin` uliwma entropiyasi eki bo`limnen, yag`niy sistema ishinde payda bolatug`in o`zgerisler menen sha`rtlengen entropiya dS_i ha`m sistemanin` sirtqi ortaliq penen a`melge asatug`in baylanisi sebepli ju`zege shig`atug`in entropiyasinan dS<sub>e</sub> turadi:
dS3 dS<sub>i</sub> + dS<sub>e</sub> (1)
Sistema ishinde o`tetug`in o`zgerisler menen sha`rtlengen entropiya bo`limi termodinamikanin` ekinshi nizamina baylanisli on` yamasa nolge ten` boliwi mu`mkin. Egerde sistema ishinde o`tetug`in protsessler tek qa`lpine kelmeytug`in bolsa, ol jag`dayda usi protsesslerge baylanisli bolg`an jag`dayda ju`zege shig`atug`in entropiya bo`limi ha`mme waqit on` ma`niske, kerisinshe sistema ishinde o`tetug`in protsessler o`z ta`biyatina qaray qa`lpine keletug`in bolsa, entropiyanin` bul bo`limi nolge ten` bolip qaladi.
Ashiq sistemalarg`a xarakterli bolg`an dS<sub>e</sub> shamasi on`, nol` ha`m ha`tte teris ma`niske iye boliwi mu`mkin. Sirtqi ortaliq penen hesh qanday qatnasta bolmaytug`in (izolirlang`an) sistemalarda dS<sub>e</sub>30 boladi. Usig`an qaray, bul tu`rdegi sistemalarda entropiyanin` uliwmaliq joqarilawi, sistema ishindegi entropiyanin` joqarilawina ten` bolip qaladi, yag`niy dS<sub>i</sub>3 dS<sub>e</sub>. Egerde dS<sub>e</sub> mug`dar ta`repinen dS<sub>i</sub> shamasina ten` bolip, belgisi teris bolsa, sistemanin` uliwma entropiyasinin` o`siwi nolge ten` boladi ha`m bunday jag`day sistemaninin` statsionar jag`dayina sa`ykes keledi. Solay etip, ashiq sistemalar entropiyasi, olardin` sirtqi ortaliq penen a`melge asatug`in qatnasi sebepli kemeyedi, yamasa artadi, yamasa o`zgermeydi.
Ctatsionar jag`dayda sistema ishindegi entropiyanin` o`zgerisinin` tezligi onin` sirtqi ortaliq penen entropiya «almasiw» tezligine ten`, yag`niy bolip, bul ten`leme o`z na`wbetinde ashiq sistemanin` statsionar jag`dayin belgilewshi za`ru`rli shamalardin` birine aylanadi.
Statsionar jag`dayda tuwri reaktsiyalar tezligi teris reaktsiyalar tezliginen joqari keliwi de mu`mkin. Lekin olar arasinda pariq waqit dawaminda o`zgermesten turaqli qaladi. Bug`an, sekund sayin o`siwge umtiliwshi ni minimumg`a tu`siriw joli menen erisiledi ha`m sol arqali statsionar sistemanin` tiykarg`i qa`siyeti ta`miyinlenedi.