"тасдиқлайман" Миллий гвардия қўмондонининг ўринбосари

МОдаги ҲСВнинг ташкилий элементлари ва унга таъсир қилувчи омиллар



АФҒОН ва ЯҚИН ШАРҚ ОМИЛИ

ТАШҚИ КУЧЛАР ОМИЛИ (АҚШ, РФ, ХХР ВА ХИНДИСТОН)

МИНТАҚАВИЙ ЧЕГАРА ВА СУВДАН ФОЙДАЛАНИШ МУАММОЛАРИ

Иқтисодий таркибий қисми (имкониятлар):
- МО давлатларининг ҳарбий бюджети;
- радикал сиёсий оппозициянинг имкониятлари;
- диний-экстремистик и террорчилик ташкилотларнинг имкониятлари;
- ташқи кучларнинг молиявий кўмаги (РФ, ХХР ва АҚШ);
- халқаро ташкилотлар томонидан ёрдам (ШҲТ, КХШТ, НАТО ва бошқ.).



Ҳарбий таркибий қисми (қудрат):
- МО давлатлари ҚК;
- МОдаги хорижий ҳарбий базалар;
- логистик марказлар;
- ташқи кучларниннг ҳарбий-техник ёрдами (РФ, ХХР ва АҚШ);
- диний-экстремистик и террорчилик ташкилотлар жангари тўдаларининг куч ва воситалари.

Шундай қилиб, ҲСВни баҳолаш ана шу учлик таркибий элементларни таҳлил қилиш асносидаги олинган ҳулосаларга таянади. ҲСВ учта компонент – ҳарбий қудрат, ҳарбий-сиёсий кучларнинг потенциал агрессивлиги ва улар манфаатларининг қарама-қаршилигини мантиқий йиғиндиси экан³.

Бунда манфаатларнинг қарама-қаршилигига эътибор қаратиш лозим. Олимлар фикрига қўшимча қилган ҳолда яна шуни айтиш лозимки, “қарама-қаршилик ҲСВ субъектларининг барча ҳаракати ва ҳаётийлиги негизидир”⁴.
Чунки, субъектлар ҳаётий муҳим манфаатларини ҳимоя қилар экан компромиссга бормайди, керак бўлса, уларни ҳимояси йўлида уруш очишга ҳам тайёр бўлади⁵. Ҳолбуки, ҳарбий кучга эга субъектлар бошқаларга нисбатан сиёсий, иқтисодий ва диний қарама-қаршиликларни ўз фойдасига қурол кучи билан ҳал этиш асносида ўзларини хатар, хавф ва таҳдид сифатида намоён қилади⁶. Улар ҲСВнинг таркибий элементларини сон ва сифат жиҳатдан ўзгариш эвазига содир бўлади. Ҳарбий фанда бу тенденция “ҳарбий-сиёсий жараён” – деб аталади.
Демак, МОдаги ҳарбий-сиёсий жараённи ўрганиш, ҲСВнинг таркибий элементларини сон ва сифат жиҳатдан ўзгариши ҳамда субъектлар томонидан пайдо бўлаётган ҳарбий хавф ва таҳдидларни аниқлаб топишга имкон беради.
Жамият ва давлат, қайсики ҳарбий сиёсат мақсадларини шакллантирувчи сиёсий ҳокимиятдаги элита субъектларни ташкил қилади. Фақат улар куч ва воситаларни яратиш ва ривожлантиришда муҳим рол ўйнайдилар ва охир оқибат, давлат қўлида ҳарбий куч тўпланади⁷.
1. Марказий Осиё минтақавий хавфсизлиги кесимидаги ҳарбий-сиёсий вазият Минтақавий хавфсизлик сиёсий, иқтисодий, экологик, ҳарбий-сиёсий ва бошқа жараёнларни ўзида мужассамлаштирган ягона бир комплексдир.
Бунда минтақадаги ҲСВни айнан ҳарбий-сиёсий жараёнлар шакллантиради.
Минтақавий хавфсизликнинг ҳарбий-сиёсий секторини таҳлил қилиш инглиз олими Барри Бюзан томонидан илгари сурилган минтақавий хавфсизлик комплекслари (МХК) назариясига таянади. Бу таълимотга кўра “хавфсизлик муаммолари шунчалик бир-бирига боғлиқ бўлган давлатлар гуруҳи бўлиб, уларнинг миллий хавфсизлигини бир-биридан айров тассавур қилиб бўлмайди”⁸. Ўзбекистонлик олим И. Бобокуловни таъкидлашича, “Минтақавий хавфсизлик комплексининг концептуаллашуви (моддий) минтақа чегаралари доирасидаги маконда амалга оширилади ҳамда ҳудудийлик мантиқи унинг фундаментал хусусиятига киради”⁹. Шундай қилиб, МХКнинг ҳудудийлик жиҳатига кўра МОдаги ҲСВни учта даражада таснифлаш мумкин.
Биринчиси – миллий даража, минтақа давлатлари миқёсидаги ҳарбий-сиёсий жараёнларни назарда тутади. Бунда давлат ўзини мудофаа қилиш функциясини айнан миллий сарҳадлари узра амалга оширади.
Иккинчиси – минтақавий даража бўлиб, бирон минтақа миқёсида ҳарбий-сиёсий жабҳадаги халқаро хамкорлик билан ифодаланади. Бу ерда чегаравий хавфсизлик категория муҳим ҳисобланади. Чегаравий хавфсизлик МХК кесимига кўра минтақа давлатлари ўртасидаги чегара муаммолари ва қуролли можаролар характерини ўзида ифода этади. Бошқа томондан, чегара хавфсизлиги делимитация ва демаркация, ўзаро давлат чегаралари режимини ўрнатиш йўли билан қуролли можаролар олдини олиш ёки йўққа чиқаришни тақозо этади¹⁰.
Учинчи даража МХКнинг ташқи акторлари иштироки билан боғлиқ ҳарбий-сиёсий жараёнларни ўз ичига олади.
Давлат ўз миллий ҳаётий муҳим манфаатларини ҳимояси йўлида ҳарбий кучини мустаҳкамлар экан, бошқа давлатларнинг ҳарбий салоҳиятини ўзиникидан ошиб кетиб, миллий хавфсизлигига таҳдид солмаслигини кузатади. Бундай ҳолат юз берса, давлат дарҳол ўз кучини янада такомиллаштиради ва ўзиб кетаётган давлат билан тенглашиб олишга уринади. Ана шундай давлатлараро ҳарбий-сиёсий муносабатлар кучлар мувозанати назарияси билан тартибга солинади¹¹. Унинг моҳиятига кўра, бирор давлат бошқаларга географик яқин жойлашиб, агрессив ташқи сиёсат юргизган ҳолда, атрофдаги давлатлар ўз ички кучини оширади, кучсиз томонларини ёпади ҳамда ташқаридан иттифоқчиларни қидира бошлайди¹².
Коллектив мудофаа инструментлари сирасига бирлашган Қуролли кучлар
ва хорижий ҳарбий базалар омили киради.
Бироқ, бу ерда хорижий ҳарбий базаларни узоқ муддатга минтақада жойлашганлик омилини ҳисобга олиш керак¹³. Чунки, улар минтақада ҳарбий-сиёсий рақобатни келтириб чиқаради.
Минтақада хавфсизлик диллемаси унинг асосий шаклига қуролланиш пойгаси ва минтақанинг буткул милитаризациялашуви киради. Бунда кучлар мувозанати ва қуролли можаро ўртасидаги фарқ минтақавий хавфсизлик субъектларининг ўзаро муносабатларидаги дўстлик ёки душманлик даражасига боғлиқ. Шундай қилиб, минтақадаги ҳарбий-сиёсий жараёнларни тадқиқ қилишда анъанавий ёндашувни қўллаш мезони кучлар мувозанати ҳисобланади.