Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Ойларнинг фазилатлари
99

Ибн Дурайднинг айтишича, самудийлар ойларни даймур, яъни ра-мазондан бошлар эканлар. Абу Саҳл Исо ибн Яҳё ал-Масиҳий²⁶⁷ бу ойларни ўз шеърида назм қилиб, бундай деган:
Самуд ойлари: маужиб кейин мужир, Мулзимга мурид ёндошади, кейин мусдир [келади]; Сўнгра ҳавбар келиб, кейин ҳавбал киради, У иккисидан кейин мавҳо туради, сўнг даймур. Добир ўтгандан кейин ҳайфал ва мусбил келиб, Ниҳоят шулар билан ойлар²⁶⁸ тамом бўлади.
Араблар эронликлар каби кунларини алоҳида ном билан атамади-лар, лекин улар ўз ойларидан ҳар қайси ойнинг ҳар уч кечасига ой-нинг ўша кечалардаги [кўриниш] ҳолати ва нуридан олиб алоҳида ном берганлар. Улар [маълум] ой аввалидан бошлаб, биринчи уч кечани ғу-рар дердилар, бу «ғурра»нинг жами бўлиб, ҳар бир нарсанинг «ғурра»-си унинг аввали демакдир. Баъзилар: «ундоқ эмас, шу уч кечада ҳилол «ғурра»²⁶⁹ сингари кўрингани учун шундай аталади»,— дейдилар.
Кейинги уч кеча [4—6] нуфал дейилган. Бу «танаффала» сўзидан олинган бўлиб, «эҳсон қилиш лозим бўлмаган ҳолда эҳсон эта бошлади» демакдир. Баъзилари иккинчи уч кечани шуҳб²⁷⁰ деб атаган [лар].
Кейинги уч кеча [7—9] туса²⁷¹ дейилган, чунки унинг охиргиси тўққи-зинчи кечадир. Баъзилари учинчи уч кечани «буҳр»²⁷² деб атаган, чунки бу кечаларда қоронғулик ғолиб бўлади.
Кейинги уч кеча [10—12] ушар²⁷³ дейилган, чунки уларнинг аввал-гиси ўнинчи кечадир.
Кейинги уч кеча [13—15] бийз²⁷⁴ дейилган, чунки улар ой чиқиб турганлиги сабабли аввалидан охиригача оқ бўлади.
Кейинги уч кеча [16—18] боши қора, гавдаси оқ қўйга ўхшатилиб,
64 дура дейилган, || чунки у кечаларнинг авваллари қоронғидир. Буни ки-
йидган совутга ўхшатиш асослироқдир, чунки [совут] кийган киши бо-
шининг ранги баданининг [совут билан ўралган] бошқа қисми рангига
мухолиф бўлади.
Кейинги уч кеча [19—21] кўп қисмлари қоронғи бўлганидан зулам²⁷⁵ дейилган.
Кейинги уч кеча [22—24] ҳанодис²⁷⁶ дейилган. Уларни қораликлари сабабли дуҳм²⁷⁷ деб ҳам атаганлар.
Кейинги уч кеча [25—27] даодий дейилган, чунки улар ойнинг «қолдиқ» [кечаларидирлар]. Айтишларича, бу [ном] туянинг юришидан олинган. У бир оёқни олдинга ташлагач, унинг кейинидан шошилиб бошқасини ташлайди.
Кейинги уч кеча [28—30] муҳоқ дейилган, чунки [бу кечаларда] Қа-мар ва ой тамом бўлади.
Араблар ойнинг бир қанча кечаларини алоҳида номлар билан ата­ганлар. Масалан, ойнинг охирги кечасида ой кўринмай қолади [шунинг учун бу кеча] сарор²⁷⁸ деб аталади, бу кеча қоронғи бўлганлиги учун фаҳама²⁷⁹ деб ҳам аталади. Бу [кечада] ой кулчаси Қуёшдан қутули-ши²⁸⁰ сабабли буни баро²⁸¹ ҳам дейилган. Шунингдек, ойнинг охирги кунини наҳир²⁸² деб атайдилар, чунки у кун ойнинг бўғзига тегади, яъни унинг бўғзида бўлади.
Шунга ўхшаш ойнинг ўн учинчи кечаси саво, ўн тўртинчиси бадр кечаси деб аталади, чунки бунда Ой тўлиб нури ҳам тўла бўлади. Ҳар
нарса тугал бўлеа, «бадр бўлади» дейишади. Чунончи, ўн минг дирҳам-ни «бадра» дейилган, бу табиий [шундай] бўлмаса ҳам, сўзда маълум ададнинг тамоми ва ниҳоясидир.
Улар, яъни араблар ойларда ҳафта кунларини ишлатардилар. У кунларнинг қадимги номлари мана булар: аввал — яъни якшанба, аҳван, жубор, дубор, муънис, аруба, шиёр. Шоирлардан бири кунларни эслатиб, бундай деган:
Яшашни умид қиламан ва ўлимим²⁸³, албатта, Аввалда, ё аҳванда, ё жуборда,
Ёки ундан кейин келувчи дуборда, агар бундан ўтсам, Муънисда, ё арубада ёки шиёрдадир.
Кейин араблар ҳафта кунларини бошқа номлар билан атадилар: ал-аҳад, ал-иснон, ас-сулос, ал-арбио_; ал-ҳамис, ал-жумъа, ас-сабт.
Араблар ой бошини ҳилол кўринишидан ҳисоблайдилар. Ислом ди-нида ҳам шундай йўл тутилди. Чунончи олий тангри: «Улар [одамлар] сендан ҳилоллар ҳақида сўраса, булар одамлар ҳамда ҳаж учун вақт-ларни аниқлайдилар, деб жавоб бер!»²⁸⁴ деган.
Сўнгра бундан бир неча йиллар бурун фалокат юз берди, ёқимсйз аломат ва илмсиз бир гуруҳ пайдо бўлди. Улар [ҳадисни] ўринсиз маъ-нога йўйишга тутунганликлари, равшан маъно олувчиларни рост ва ёлғон гаплар билан койишга киришганликлари сабабли яҳудий ва хрис-тианларга назар ташладилар, шунда уларнинг ўз ойларини ҳисоблаб чиқариш ва рўза вақтларини билишда фойдаланадиган жадвал ва ҳи-соблари бор эканини, мусулмонларнинг эса, ҳилолни кўришга ва Ой­нинг нурга қопланган қисмини ҳамда кўринадиган ярми билан кўрин-майдиган ярми ўртасидаги умумийликни кузатишга мажбур эканлик-ларини сездилар. Мусулмонларнинг ҳилол вазиятларини, ботар жойлари ва турган ўринларини, кучлари етганча, синчиклаб текширгандан ке­йин, унинг кўрилганида [яна] шак-шубҳада бўлиб, ихтилоф қилишлари ва бир-бирларига тақлид этаётганларини аниқладилар.
Сўнгра у гуруҳ астрономия олимларига мурожаат қилдилар. Астро-номлар араб ойларининг аввалларини ҳар хил ҳисоблаб, турли жадвал-лар орқали билиш [ҳақидаги маълумотлар] билан бошланган зиж ва китобларини таълиф этдилар. || [Ҳалиги билимсизлар] у жадвалларни 65 ҳилолларни кўриш учун ишланган гумон қилдилар ва улардан баъзи-ларини олиб, уни Жаъфар ас-Содиқ²⁸⁵ алайҳиссаломга нисбат бердилар ва бу пайғамбарлик сирларидан биттаси деб даъво қилдилар.
Бу ҳисоблар иккала ёритқичнинг кўриниб турган ҳаракатларига эмас, ўртача, яъни мўътадиллаштирилган ҳаракатларига асосланган-дир. Улар ой йилининг уч юз эллик тўрт ва олтидан бир куни бўлиб, йил ойларининг олтитаси тўла [ўттиз кундан], олтитаси [ўттиздан] кам бў-лишига, зижларда кўрсатилиши ва ойларнинг сифатларига тегишли китобларда баён этилишича, ҳар бир тўлиқ Ойнинг нотўлиқ Ой ёнида туришига асосландилар.
Қачон ўша [жадваллар] орқали рамазон ва шаввол аввалларини аниқламоқчи бўлишса, улар кўпинча лозим вақтдан бир кун олдин бўлиб чиқаверган. Шунда у [нодонлар] хатога [йўл] қўйиб, пайғамбарнинг — худо унга раҳмат ва салом ёғдирсин — «янги Ойни кўриб рўзага киринг ва^ уни кўриб рўзадан чиқинг!» деган сўзини ғалат тафсир қилиб, «янги Ойни кўриб рўзага киринг» сўзининг маъноси «Ой кўрилган куни кеч-

100 Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлйр