Тақризчилар: Ўзбекистон Давлат Жисмоний тарбия Институтининг пфд, профессор Ф. А. Керимов; твпктмои амалий фанлар кафедрасининг мудири профессор. Ф. Хўжаев Масьул

ТУҒМА АВТОМАТИЗМЛАРНИНГ ТАьСИРИ

Мураккаб ҳаракат фаолиятларини егаллашда туғма автоматизмлар анча муҳим аҳамиятга ега. Баьзи ҳолларда улар ёрдам берса, баьзи вақтда ҳалақит беради. Масалан: координатсион қадамлами туғма ча-лиштириб юриш, югуриш ва бошқа бир қатор ҳаракатларнинг табиий асосини ташкил етади.

Ўргатиш кетма-кетлиги ўргатилаётиб, шу каби туғма коорди­натсион ҳаракатлар томонидан яратиладиган ижобий имкониятлардан фойда-ланишга интилиш кераклиги ўз-ўзидан маьлум.
Масалан: сувда сузишга ўргатишни брасс, крол усулидан; чанғида юришни бирдан икки оёқни қўзғатишдан емас, бирин-кетин қадам
ташлаб юришдан бошлаш мақсадга мувофиқ. Шу билан бир қаторда, кўп ҳолларда иннерватсия ва бўйинни мустаҳкамлаш рефлекслари билан боғлиқ бўлган туғма автоматизмларни енгиш талаб қилинади.


ЎРГАТИШ БОСҚИЧЛАРИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ВА УНИНГ МЕТОДИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Айрим ҳаракат фаолиятига ўргатиш жараёнида қуйидаги босқичлар фарқ қилади (9-жадвал):

1. Дастлабки ўргатиш - ўргатиш жараёнида ҳаракатнинг асосий кўринишида ва умумий ҳаракатларда ҳаракат кўникмалари ҳосил бўлади.
2. Чуқурлаштирилган ўргатиш натижасида ҳаракат кўникмаси зарур даражада аниқ бажарилади, айрим оддий ҳаракатларда малака ҳосил бўлади.
3. Ҳаракатларни мустаҳкамлаш ва кейинги такомиллашув ҳаракадар малакасини пайдо бўлиши билан, шунингдек, унинг шароитга кўра турланиши билан фарқ қилинади.
И. Дастлабки ўргатиш босқичида инақсад, кўникманинг ҳосил бўлиши, ҳаракатни асосий вариант кўринишида умумий ҳаракатларни бажара билиш. Ўргатиш жараёнида шуғулланиш ҳаракат техникасининг асосини ўзлаштиришлари зарурдир. Бу босқичнинг хусусий масалалари қуйида-гилардан иборат:
а) ҳаракатларнинг фазовий ва вақт характеристикасини мускул кучла-нишининг аниқ емаслиги (ўринсиз); б) ҳаракат фаолиятларининг турғун емаслиги; в) кераксиз қўшимча ҳаракатларнинг мавжудлиги; г) мураккаб ҳаракатларни оралиғида фазанинг бутунлигини йўқлиги.
А) Ҳаракатларни фазовий ва вақт характеристикаси мускул кучла-нишининг аниқ емаслиги, биринчидан, асаб жараёнларининг бош мия пўстлоғида ирродиатсия бўлишидаги, иккинчидан еса ички тормозлани-шининг кам кучланишига боғлиқ. Асаб жараёнларини бош мия пўст-лоғининг ҳаракат таҳлил ирродиатсияси функсионал ҳаракатларнинг айримлари иштирок етиш ўрнига иш пайтида бошқаларнинг иштирок етиши қўзғалиш жараёнида ўринсиз. Ўрганувчи кўп ортиқча куч сарф қилади.
Булар ҳаммаси еса озгина иш бажариш орқали юқори даражада чарчаш ва ишчанлик қобилияти пасайиши билан тавсифлайди.
Б) Ҳаракат акти ритмининг турғун емаслиги - бунда шуғулланувчи ҳаракат акти айрим фазаларни вақтидан олдин бажаришга ҳаракат қилади. Булар кўпроқ катта куч сарфлаш билан боғлиқ бўлган асосий фазалардир. Бу албатта асосий фазадан олдин пауза бўлиши ҳаракатларда фарқланади. Дастлабки ҳаракат кўникмаларини ҳосил бўлиш хусусиятларини ҳисобга олиб, ўргатишнинг биринчи босқичида қуйидаги вазифалар қўйилади:
1. Шуғулланувчиларда ҳаракат фаолият бўйича тўлиқ тасаввур ҳосил бўлиши учун у тўғрисида асосли тушунча ҳосил қилиш.
2. Янги ҳаракатларни ўрганиш учун шуғулланувчилар билимини керакли елементлар билан тоидириб бориш.
3. Ҳаракатларни бутунлай бажаришга еришиш.
4. Ортиқча мускул кучланишларини ва ортиқча кераксиз ҳаракатларни йўқ қилиш.
Бу босқичда қўлланиладиган ўрганиш методикаси дидактик принсипларини амалга ошириш билан, ўрганишнинг шу босқичи учун керакли бўлган метод ва усуллардан фойдаланишда қатор хусусиятларга ега. Буларга сўз методи, кўргазмалиликни таьминлаш методи, шуғулла­нувчиларга осон тушунарли ва индивидуаллаштириш, мунтазамлик ҳамда талабларни тобора ошириб бориш принсиплари киради.
Сўз методи машқ тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш, шунингдек, шу машқни пайдо бўлиши ҳақида, унинг амалдаги ва спорт соҳасида аҳамияти ҳақида сўзлаб шуғулланувчиларни қизиқтириш
Кўргазмалиликни таьминлаш методи ўргатилиши лозим бўлган машқ тўғрисида шуғулланувчиларда аниқ тасаввур ҳосил қилиш учун воситали ва воситасиз вариантларида кўрилади.
Ҳаракатларнинг аниқмаслиги ва аввал катта сўнгра еса майда хатолар йўқ қилиб борилади. Ҳаракатларнинг аниқмаслигини ва хатолар сабабларини аниқ белгилаш зарур. Хатолар ё ўргатиш методини оқилона бўлмаслиги, ё ўқувчиларнинг вазифалари етарли даражада аниқ тушунмасликлари, ё мураккаб ҳаракатнинг аввалги фазаларини нотўғри бажариш натижасида пайдо бўлади. Биринчи босқичда ўргатишнинг мунтазамлиги вазифаламинг оптимал миқдорда такрорланиши ва улар орасидаги интервалнинг қанчалик зарурлиги билан тавсифланади.