Tarixiy tadqiqotda adabiyotlar va manbalar tahlili. Bibliografiya tuzish qoidalari

tarixchi-tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarida arxiv manbalarining tutgan o'rni katta ahamiyatga ega. "Arxiv" soʻzi lotincha "archivum", ya'ni "muassasa" ma'nosini bildirib, u yerda qadimgi hujjatlar va yozma yodgorliklar (qo'lyozma, maktub, va b.) saqlangan. Ayni paytda, “arxiv" so'zi yunoncha “archeion” mustahkam uy ma’nosini anglatadi.qadimda davlatning muhim hujjatlari salqanadigan joyga nisbatan aytilgan.

Ozirgi kunda tarix fani tadqiqotchilari uchun respublikamizdagi 82 ta davlat arxivi mavjud boʻlib, unda XIIIXX asrlarga taalluqli 6 milliondan ortiq fondlarda qog'oz, kino, surat va ovozli arxiv hujjatlari mavjud. Bundan tashqari, 10 mingga yaqin idoraviy arxivlarda 1,6 milliondan ortiq 112 ta shaxsly tarkib arxivlarida esa 5 millionga yaqin arxiv hujjatlari saqlanmoqda. Turgan gapki, bular vatanimiz tarixi, jahon tarixi yoʻnalishlarida qanchadan-qancha tadqiqot olib borayotganlar uchun muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Umuman olganda, manilakatimizda Oʻzbekiston milliy arxivi va Qoraqalpog'iston respublikasi markaziy davlat arxivi, 11 ta viloyat arxivlari hamda ularning 40 dan ortiq filiallari mavjud. Tarix fanida olib boriladigan tadqiqot ishlarida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasi arxivi va viloyatlar hokimliklari qoshidagi arxivlar (sobiq kommunistik partiya arxivi - mualliflar) ham muhim ahamiyatga ega.

Tarixchi-talaba uchun arxiv manbalari bilan ishlash, o'z qiyinchiliklariga ham ega. Chunki, arxiv hujjatlari miqdori juda katta va ularning ichidan (albatta mavzudan kelib chiqib- mualliflar) tadqiqotga oid hujjatlarni topish, solishtirish va uni matnga tushirish jarayonida gayta isblash kerak bo'ladi.
Tadqiqot ustida ish olib borayotgan tarixchi-izlanuvchi uchun arxiv manbalaridan foydalanish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi:
1. Talaba tadqiqotiga oid umumiy, maxsus adabiyotlar, chop etilgan xrestomatiya, hujjatlar to'plamlarini o'rganib chiqqanidan so'ng, ilmiy rahbari tavsiyasi asosida arxiv manbalarini o'rganishga kirishishi mumkin.
3. Tadqiqotchi-talaba nomiga yozilgan rasmiy xat tegishli arxiv rahbariga topshirilgach, keyin qabul qilingan qoidalar asosida, talibaga ma'lum bir muddat davomida (odatda bir yilga qadar - mualliflar) mavzusi va uning xronologik davri bilan bog'liq arxiv materiallaridan foydalanishga ruxsat beriladi.).
2. Oliy ta'lim muassasasi rektori nomidan tegishli arxiv rahbarining nomiga tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchi-talabaning ismi-sharifi, kursi, mavzusi qayd etilgan rasmiy xat bilan murojaat qilinib, mavzuga oid arxiv hujjatlaridan foydalanishga ruxsat berilishi so'raladi Shunday mazmundagi xat oliy ta'lim muassasasi rektori nomidan alohida talaba nomiga va ayrim hollarda tadqiqotchilar mavzusi qayd etilgan holda bir necha talabalar nomiga ham so'ralishi mumkin
4. Arxiv manbalaridan foydalanishga "Ruxsatnoma' olgan tadqiqotchi o'quv zalida ishlashi mumkin bo'ladihunii, qabul qilingan tartibga muvofiq, arxiv hujjatlarini olib ketib foydalanish mumkin emas. Tadqiqotchi talaba arxivning o'quv zalidagi ma’sul hodimga "Ruxsatoma" bilan birga ilmiy Ishi mavzusi ya rejasini taqdim etadi (arxivning mas'ul xodimi shu asosda ma'lum maslahatlar berishi mumkin- mualliflar).
5. Arxiv xodimlari talabaning tadqiqot mavzusi va rejasidan kelib chiqib, qaysi fondlardan foydalanish mumkinligi borasidagi ma'lumotnoma va ko'rsatkich" ni beradi.
O'zbekiston Milliy arxivida mavzuga oid buyurtma oʻziga xos xususiyat kasb etadi. Misol uchun tadqiqotchi mavzusi 1917-yilgacha bo'lgan davr bilan bog'liq bo'lsa, unda fond nomlari harfi bilan 1.1-fond; L17-fond tarzida, 1917-yildan 1991 yilgacha bo'lgan arxiv fondlari esa R harfi bilan R.17-fond, R. 18-fond, R.31-fond shaklida, 1991-yildan keyingi fondlar esa M hari bilan M.1 fond, M.2-fond tarzida nomlangan bo'ladi. Bu I, R va M harflari uchta davrni - Rossiya imperiyasi, Sovet mustamlakachiligi va Mustaqillik davrini belgilab beradi."
Ilmiy tadqiqotda iqtiboslar keltirishda ham albatta fondlar raga mi oldiga I, R va M harflarini qayd qilish talab etiladi. Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro'yxatida esa, fond raqami bilan birga fond nomini ham to'liq qayd qilinadi.
Arxivdagi materiallar fondlar bo'yicha saqlanadi. Bir tashkilot, muassasa, korxona yoki ayrim shaxslarning hujjatlari muayyan bir fondda saqlanadi. Masalan, Oʻzbekiston Milliy arxivining R.17.fondi Turkiston ASSR Markaziy liroiya qo'mitasi, R.31-fondi Turkiston ASSR Yer ishlari oziq-ovqat xalq komissarligi, R.2252-condi Kobozev P. A. - Shaxsiy ish, deb nomlanadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi arxivining 60-fondi Turkiston kommunistik partiyasi markaziy qo'mitasi, 361-fondi Xorazm kommunistik partiyasi tarkaziy qo'rnitasi, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi qoshidagi Toshkent viloyati bo'lim: 1 fondi Toshkent shahar partiya qo'mitasi deh nomlanadi.