Tarixiy tadqiqotda adabiyotlar va manbalar tahlili. Bibliografiya tuzish qoidalari

O'zbekistonda milliy masala mavzusi o'quv-uslubiy qo'llan­ma, o'quv qo‘llanma, darsliklarda ham u yoki bu darajada aks etgan bo'lsa-da, tarixchi-tadqiqotchi, mumkin qadar, odatda o'z ilmiy ishi­da ulardan foydalanmagani ma'qul. Tadqiqotchi istisno tariqasida, ularga tanqidiy munosabat bildirishi mumkin, ammo ilmiylik nuqtayi nazardan iqtiboslar keltirishi maqsadga muvofiq emas. Mabodo foyda­langanda ham iqtibos yoki foydalangan adabiyotlar ro'yxatida mazkur adabiyot "maqomi" ko'rsatilishi shart. Bu bilan o'quv qo‘llanma, dars­likni "inkor" etish emas, balki maxsus ilmiy adabiyotlarga urg'u berish ko'zda tutiladi.

Albatta, tarixchi-tadqiqotchi uchun adabiyotlardaп tashqari tarixiy manbalar muhim ahamiyatga ega. Ma'lumki, tarix yo'nalishida ilmiy tadqiqot olib borish malum blr bilim, malaka, ko'nikmani talab qila­di. Boshqa ayrim fanlardan farqli o'laroq, tarixchi ko'pincha (yaqin o'tmishdagi tarixdan tashqari - mualliflar) o'z tadqiqoti obyektini bevosita kuzatish imkoniyatiga ega emas. Ammo, tabiiy fan vakil­lari; odatda, ilmiy tadqiqotlarida o'z nazariyalarini bevosita dalillar va laboratoriyalardagi tajribalar orqali kuzatish hamda dalillashga asoslanishlari mumkin. Lekin, tarixchida voqea-hodisalarni ortga qay­tarish, qayta tiklash irnkoniyatiga ega emas. Tarixchl-tadiqotchi is­tisno tariqasida, tarixchi o'zi shohid bo'lgan voqealarni ham yozishi mumkin.

Ammo o'zi bevosita guvoh bo‘lgan, ishtirok etgan tarixiy voqea-hodisalar ham ma'lum darajada tahlilga. qiyosiy solishtirish­ga muhtoj bo'ladi. Tadqiqotga kirishgan tarixchi uchun еng asosiysi, manba va yodgorliklar hisoblanadi. Ауnаn tarixiy manba va yodgor­Iiklar orqaligina tadqiqotga taalluqli tarixiy ma’lumotlar va dalillar­ni olish, ular asosida tarixiy umumlashtirish, voqea va hodisalarning sabab, bahona hamda oqibatlarini tahlil qilish, nazariy g'oyalarni ilgari surish, xulosalar qilish mumkin bo'ladi. Boshqacharoq aytganda, tarixiy tadqiqotlar ma‘lum bir manbalar va ularni umumlashtirmas­dan turib, o'zining ilmiy ahamiyatiga ega bo‘lmaydi. Tarixiy tadqiqot tarixiy manbalar asosida yoziladi. Xususan, tarixiy tadqiqotda o'tmish­ni oddiy bayon qilish emas, balki manbalarga tayanib yozish va talqin qilish muhim ahamiyatga ega. Yana shunisi borki, tarixchi-tadqiqotchi tarixiy manbalarni ham tanqidiy tahlil qila olishi kerak. Chunki, har bir tarixiy davrning o'ziga xos tarixiy manbalari mavjud va mazkur ho­lat tadqiqot jarayonida tarixchidan maxsus usullardan foydalanishni taqozo etadi.