“Tarix o’qitish metodikasi” bo’yicha tayyorlanadigan metodik qo’llanmaning taxminiy rejasi

III. Bob. 6 – sinf tarix  ta`limida  o`quvchilar  tarixiy  bilimlarining   

       uzviyligini  ta`minlash  yo`llari. 

     3.1. 6 – sinf tarix  ta`limida  o`quychi  yoshlarda  mustaqil  fikr  yuritish,  

            erkin mushohada  qilish  ko`nikmalarini  shakllantirish. 

Umumta'lim    maktablari    tizimi    oldida    turgan    asosiy    vazifalardan    bir-

mustaqil  fikrlovchi,  komil  sog'lom  fikr  egasi  bo'lmish  barkamol  o'quvchini  

tayyorlashdir. 

Prezident    Islom    Karimov    O'zbekiston    Respublikasi    Oliy    Majlisi      IX  

sessiyasida  so'zlab,  «bolalar  qaysi  sinfdan  boshlab  mustaqil  fikr  yurita    boshlaydi? 

Umuman,  maktablarda    bolalar    mustaqil    fikr    yuritishga    o'rgatiladimi?  

Aminmanki    o'rgatilmaydi..,  Demokratik    jamiyatda    bolalar,    umuman    har    bir  

inson    erkin    fikrlaydigan    etib    tarbiyalanadi.  Agar    bolalar  erkin    fikrlashni  

o'rganmasalar, berilgan ta'lim samarasi past bo'lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. 

Ammo  bilim  o'z  yo'liga. Mustaqil  fikrlash  ham  katta  boylikdir»

1

,-degan edi.  

Darhaqiqat    insonga  xos    muammolarning    ko'pchiligini    uning    tafakkurini, 

fikrlash  tarzini  to'g'ri  rivojlantirish  orqaligina  hal etish  mumkin. O'qvchilarning  

fikrlash  salohiyatini  rivojlantirishda  ularni  muayyan  toifalarga  ajratmoq  lozim. 

Uni  shartli  ravishda  quyidagi  toifalarga  ajratish  mumkin.  

-yuqori:    o'quvchida    aqliy    qobiliyat    juda    yuqori.  Uni    Beruniy    yoki  

Leonardo  da  Vinchi desangiz  ham bo'ladi;  

-o'rta:  vaqti  –  vaqti    bilan    o'quvchi    yangi    g'oyalarni    ilgari    suradi.  Ba'zi  

hollarda  esa  o'ta  murakkab  masalalarni  hal  qiladi; 

-past:  o'quvchining    boshi    bamisoli    bo'tqali    qozonga    o'xshaydi.  Unga  

rasmana  mashq  darkor; 

2

 

O'quvchining    qaysi    toifaga  mansubligining  ahamiyati    yo'q,  albatta. 

Salohiyat    darajasi    ya'ni    diqqatni    jamlash    qobiliyati,  mantiqli    fikrlash, 

qachonlardir    ko'rgan    narsalar,  shaxslarni    shakl-shamoilini,  timsolini    tiklash, 

                                                 

1

 Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  tao`g`risida  O`zbekiston  Respublikasining  qonuni (29   

  avgust). T. “Sharq” 1997.12-bet. 

2

 Jahongir Musayev.  “Mustaqil  fikrlash  salohiyatini  rivojlantirish  mashqlari.   “Xalq ta`limi”  

  jurnali.  , 2007 yil,  № 1-soni,  7-8 –betlar. 

---

 

58 

tasavvur, qaror  qabul  qilish  va  nihoyat, aniq  mustaqil, ijodiy fikrlash  qobiliyati  

kabilar    ma'lum    darajada    o'quvchi    aqlini    qanchalik    tez    va  to'laqonli    mashq  

qildirishga  bog'liq.  

Hozirda    pedagog    mutaxassislar    o'quvchilarni    mustaqil    fikrlash  

salohiyatini  rivojlantirish  borasida  quyidagi  mashqlarni tavsiya  qilishadi. Bular:  

-  Imtihonga  tayyorlanish; 

-  Teleintervyuda  ishtirok  etish; 

-  Sahnada biror  obrazni  tasvirlash  yoki  cholg'u  chalish; 

-  qiyin  matn  mazmunini  yechish; 

-  «O'zbegim»  she'rini  boshidan  oxirigacha yoddan  aytish; 

-  ilk  ustozlarini  nomma-nom  aytish; 

-  yangi  tilni  o'rganish; 

-  kompyuterda  programma  tuzish; 

-  real  peyzajni  tasvirlash; 

-  kayfiyatni  o'zgartira  olish; 

-  cheksizlik  haqida fikrlash; 

-  «hujjatli  drama» ijod  qilish; 

-  bir  oy  muqaddam  bo'lib  o'tgan  darsni,  fikir chiqirlarigacha eslash;   

-  doimo  o'zini  qo'lga  ola  bilish; 

-  takomillashtirilgan  globusni  loyihalashtirish; 

-  turar  joyini  qayta  jihozlash; 

-  tez  fikrlash va  hozirjavoblikka  o`rgatish; 

-  haqiqatni  izlash

1

.  

Mustaqil    fikrlash  salohiyatini    rivojlantirishda    aql    mashqlarini    bajarish  

lozim.  Har    qanday    holatda    aql    gimnastikasi    o'quvchining    ijodiy    potensialini  

ko'taradi, maqsadga  erishish  quvonchini  baxsh  etadi va salohiyati  rivojiga  hissa  

qo'shadi.  

                                                 

1

 Musayev  J. Mustaqil fikrlash  salohiyatini rivojlantirish  mashqlari.“Xalq  ta’limi” jurnali. №1,   

  2007 – yil. 12 - bet 

---

 

59 

Shuningdek,  o'quvchiga    berilgan    ijobiy    topshiriqlar    ham    ta'limning  

mustaqillik  va    faollik    tomoyillarini    shakllantirishda    muhim    vazifa    bajaradi. 

Chunki    ijodiy  topshiriq    va    topshiriqlar    tizimi    o'quvchining  mustaqil    ish  

faoliyati    uchun    asosiy    vosita    bo'lib    xizmat    qiladi.  Mustaqil    fikr    yuritish  

ko'nikmasi  shakllanganda  o'quvchi  faolligi  ortadi

1

. 

Tarix    fanlarini    o'qitish    jarayonida  mustaqil    fikrlovchi    o'quvchi  yoshlarni  

o'qitishning  faol  yangi  vositalari  asosida  o'qitishni tashkil  qilish  va    tarbiyalash 

bugungi    davrning    muhim    vazifalaridan    biridir.  Avvalambor,  o'qituvchi  

bolalarning    qobiliyatlari  va    iste'dodlarini    rivojlantirish  uchun    uz    fanini  chuqur  

bilmog'i  joiz.  Davr    bugungi    o'qituvchidan    mustaqillikni,  ijodkorlikni    talab  

qilmoqda. O'qitish  faoliyatini yangi  vositalari, xususan  an'anaviy  bo'lmagan dars  

turlarini  ishlab  chiqarish  naqadar  muhimdir. 

Bugunda    tarix    fanlari    o'qitish    jarayonida    yangi    uslub  va    metodlar  

qo'llanmoqda.  Albatta  o'qituvchi    bor    imkoniyatlarini    berib,  o'z    o'quvchisiga  

mavzuni   yetkaza  olishi  mumkin.  Lekin,  o'quvchidan   o'z  navbatida   o'rganilgan  

mavzuni    mustahkamlash,  mustaqil    fikrlash    qobiliyatlarini    ham    o'stirish    talab  

etilmoqda.  

Mustaqil  fikrlash  bu  dastavval  har  bir  mavzu  bo'yicha  o'tilgan  darslarni  

mustahkamlash,  xotirada   saqlash   va    shu   mavzu    bo'yicha   berilgan    qo'shimcha 

adabiyotlarni o'rganish  demakdir. Bu degani  o'quvchining  dastur  materiallaridan  

chetga    chiqish,  o'z  ustida    imkoniyat    darajasida    ishlash    demakdir.  Bundan  

tashqari,  o'quvchiga    shunday    sharoitni    yaratib    berilishidir.  Zotan    shaxs  

ma'naviyati,  dunyoqarashi,  tasavvuri    va    e'tiqodi    vujudga    kelgan    ko'nikmalari  

asosan    oilada    shakllanadi.  Shu    ma'noda,  oila-  haqiqiy    ma'naviyat    o'chog'i, 

mafkuraviy  tarbiya  omili  va  muhitidir. Binobarin, milliy  mafkuramizga  xos  ilk  

tushunchalar  inson  qalbi  va  ongiga, avvalo, oila  muhitida  singadi. Bu  jarayon:  

bobolar  o'giti, ota  ibirati, ona  mehri  orqali  amalga  oshiriladi. 

                                                 

1

 Hayitov  A. Ijodiy  topshiriqlar  va ular tizimiga  qo`yiladigan  talablar. “Xalq  ta’limi”  jurnali.     

   № 1,  2007 – yil. 21 – 24 -  betlar. 

---

 

60 

Oilada    asrlar    mobaynida    saqlanib    kelinayotgan    muqaddas    milliy  

an'analar    orqali    yoshlarda    Vatanga    muhabbat,  iymon-e'tiqod,  mas'uliyat, 

vatanparvarlik,  insonparvarlik,  ilmga    ishtiyoq    ko'nikmalari    shakllanadi.  Chunki, 

hech bir  fuqaro  oilaning  jamiyatdagi  o'rni  va  vazifasini, Vatanning  ostonadan, 

oiladan  boshlanishini  tushunmasdan  turib, o'zini  mukammal  inson  deb  his  qila  

olmaydi.  

Bolalarni  yoshlikdan  mustaqil  fikr  yurituvchi qilib  tarbiyalash  lozim. Bu  

esa    Vatan,  xalq  va    inson    taqdiri    uchun  fidoiylik    tuyg'usini    shakllantirishda 

g'oyaviy-mafkuraviy tarbiya muhim o'rin tutadi.Buning uchun  mustaqil  fikrlovchi  

yoshlarga  dastavval  ota-bobolarimiz qadriyatlari  va  an'analarini, ularning  ongiga 

ezgulik  g'oyalarini  singdirib  borishimiz  lozim.  Bu  shaxs  ma'naviy    tarbiya-sida  

muhim  o'rin  tutadi.  

Bugungi    kundagi    o'quvchini    o'z    fikrini    erkin    bayon    qilish,  tanqidiy  

tafakkur,  o'z    fikrlarini    himoya    qila    olish,  haq-huquqlarini    anglay    olishga  

o'rgatish  kerak. Tarix fanlari jarayonida ushbu  vazifalarni  bajarish  oson kechadi.  

Chunki, tarixiy voqea–hodisalardan saboq chiqariladi. Tarix saboqlari  o'quvchidan 

o'z  haq  huquqlarini  anglay  olish  imkoniyatlarini  yaratadi. Shuning  uchun  ham  

bugungi    zamonaviy    ta'lim    jarayonida    tarix    fanlari    darslarida    o'ziga  xos 

yangicha  yondashuv  talab  qilinmoqda.Bu  yangicha  pedagogik    texno-logiya    deb  

atalmoqda.  Zero,  buni  bugungi  kun  mazmunidagi  tafakkur    va    albatta    taraqqiy-

parvar  fikr, g'oyalarning  mahsuli  deb  qarash  lozim.  

Ma'lumki,    tarix    o'qitish    usullari    o'quvchidan    mavzuni    gapirib    berish, 

ko'rgazmali  yoki  amaliy  o'qitish vositalariga  qarab ifodalab  berish talab  qilinar  

edi.  Hozirda    bu    yangi    o'qitish    usullari    asosida    bajarilmoqda.  O'qituvchidan  

bugun    o'quvchga    bilim    beribgina    qolmay,  erkin    tafakkur    yuritishga    mustaqil  

fikrlashga,  o'z  ustida    tinmay    izlanishni    talab    etmoqda.  Xo'sh,  o'quvchining  

mustaqil  fikrlashi  qanday  jarayonni  o'z  ichiga  oladi ? 

Mustaqil  fikrlash  komillikning asosiy  belgisidir. Komillik  uch  bosqichdan 

iborat. 

1. Jismoniy  salomatlik. 

---

 

61 

2. Axloqiy  poklik. 

3. Aqliy  yetuklik.  

Bu  bosqichlarni  shakllantirishda  mustaqil  fikrlash  yetakchi  ustuvor  o'rin  

egallaydi.  Talaba    yoshlar    tarbiyalanishni    qalban    xohlab    intilsak,  jismoniy  va  

axloqiy  komillik  darajasiga  osonroq  erishadilar. 

Ammo    aqliy    kamolotga  erishish  esa    asab   tizimining    taranglashuvi,  aqliy  

zo'riqish, hissiy  jiddiylashuv, barqaror  irodaviy  hatti-harakatlar  uzluksiz  faollik, 

fidoyilik,  bilimga    chanqoqlik    namunalari    evaziga    bosqichma-bosqich,  asta-

sekinlik    bilan    amalga    oshadi.  Mustaqil    fikrlash  sarchashmasi    fahmlash,  ya'ni  

anglashdan, fikr  yuritishdan  boshlanadi. 

Anglash-biror  bir  g'oyani  (fikrni) tub  mazmuniga tushunib  yetish. 

Mushohada – shu  g'oya  (fikrini) ni  mantiqan  talqin  qilish. Tafakkur-inson  

ongidagi mavjud  ilmiy va  hayotiy  bilimlar  majmualaridan  keragini saralab  olish  

va  amaliyotga  qo'llash. 

Amaliyotda  (praktikada)  qo'llash  –  hayotda    bir  necha    bor    qo'llanilgan  

o'zining  ijobiy  hosilasini  bergan, ishonch  muammolar  yechimi  bilim  solishtirib, 

xulosa    qilish,  so'ng    tafakkur    saviyasiga    tayanib,  yagona    tanlash    va    undan  

amaliyotda  foydalanishdir. 

Mustaqil    fikr    yuritish    jarayonida    insonda    fikr,  mulohaza,  g'oya,  faraz, 

maqsad    kabilar    vujudga  keladi.  Mustaqil    fikr    yuritish    til    va    nutq    bilan 

chambarchas  bog'liq  ravishda  namoyon  bo'ladi  hamda  ular  uzluksiz  tarzda  bir-

birini  taqozo  etadi. 

Xuddi shu boisdan inson o'zining  mustaqil  fikrlashi, muomilasi  (muloqoti), 

nutqi    hamda    ongli    xulq    atvori    tufayli    borliqdagi    mavjudodlardan    tubdan  

ajralib  turadi. 

Inson    mustaqil  fikr    yuritish    faoliyatida    o'zi    aks    ettirgan    sezgan,  idrok  

qilgan,  tasavvur    etgan,  xotirlab    qolgan    narsa    va    hodisalar    to'g'riligi,  aniqligi, 

haqiqiyligi    yoki    ularning  qarorlar    chin    yoki    chin  emasligini    belgilab    oladi. 

Inson  mustaqil  fikrlash  orqali  voqealikni  umumlashtirib, bilvosita  va  bevosita  

aks    ettiradi.  Narsa    va  hodisalar    o'rtasidagi    ichki,  murakkab    bog'lanishlar, 

---

 

62 

munosabatlar,  xossalar,  xususiyat      hamda    mexanizmlarni    anglab    yetadi. 

Binobarin,  inson    muayyan    qonun,  qouniyat    va  qoidalarga  asoslangan    holda  

tabiiy,  ijtimoiy    hodisa    va    voqealarning    vujudga    kelishi,  kechishi,  rivojlanishi  

hamda  oqibatini  oldidan  ko'rib  turish  imkoniyatiga  egadirlar. 

Odatda    fikr    yuritish    voqealarni    umumlashtirish    darajasiga,  muammoni  

yechish    vositasi    xususiyatiga,  obbektning    subekt    uchun    yangiligi,  shaxsning  

faollik  ko'rsatkichiga ko'ra  bir  necha  turlarga  ajratilib  tadqiq  qilinadi. Mustaqil  

fikrlash    aqliy    faoliyat  sifatida    olib    qaraganda,  inson    tomonidan  masalalar, 

topshirishlar    yechish    nazarda    tutiladi.  Ularning    shartlari,  mohiyati,  tuzilishi, 

shakllari va  shaxsning  anglashinuv  imkoniyatlari  kuzatiladi. 

Masala,  muammo,  topshiriqlarni  yechish    shaxsning    ehtiyoji,  qiziqishi, 

mayli,  qobiliyati,  iste'doddi,  salohiyati    bilan    bog'liq    ravishda    olib    qaraladi. 

O'quvchilarni    o'qitish,  muayyan    qarorga    kelish,  vositalar    qidirish    mustaqil  fikr  

yuritishning  mustahkam  negizini  tashkil  qiladi. 

Mustaqil  fikr    yuritish  faoliyatda  muammo    yechimini    qidirishni  

boshqarishda,  borliqni    in'ikos    qilishida    insonning    his-tuyg'ulari,  kechimlari, 

favqulodda  vaziyatlar, ob'yektiv va  sub'yektiv  sharoitlar  alohida  ahamiyat  kasb  

etadi. 

Ijtimoiy    hayotda,  ta'lim  jarayonida    va    ishlab    chiqarishda    shaxslararo  

(ob'yektiv    va    suyeb'yektiv)    munosabatlar,  aloqalar,  hamkorlikdagi    aqliy    va  

jismoniy  mehnat    mahsuli,  muomala    me'yori,  mustaqil  fikrlash    majmuasi  

tariqasida    yuzaga  keladi.  Jamoada    tanqid,  o'zini-o'zi    tanqid    qilish,  o'zini-  o'zi  

baholash,  o'zini-o'zi  nazorat    qilish,  o'zini-o'zi    tekshirish,  o'zini-o'zi  boshqarish, 

o'zini-o'zi  rivojlantirish,  o'zini-o'zi  namoyon    qilish,  o'ziga-o'zi    buyruq  berish, 

guruhiy    malohaza,  mushohadadan    iborat    mustaqil    fikr    yuritish    sifatlari  

shakllanadi. 

Insonning    inson    tomonidan    idrok    qilishi,  ya'ni    eng    zarur    alomat    va  

belgilarni    to'plash    ham    mustaqil    fikrlash    mahsulidir.  Mazkur    murakkab  

bosqichli  bilish  jarayoni  insondan  irodaviy  zo'r  berishni, aqliy  jiddiylikni, ongli  

---

 

63 

munosabatni,  barqaror    vaziyatni,  qulay    shart-sharoitni    talab    qiladi.  Muayyan  

xulosaga  kelinadi.  

Mustaqil    fikr    yuritish    jarayoni,  muamoli    vaziyat    vujudga    kelishidan 

boshlanadi.  Lekin    mazkur    vaziyat    tug'ilishi,  yechimi    bu    bilan  tugallanmaydi. 

Insonda    bilishga    nisbatan    moyillik,  ixtiyorsiz    hatti-harakatlar    muammoli  

vaziyatgacha  yorqin  bo'lmagan, noaniqliklarni  izlab  topish  kabi  holatlar  yuzaga  

keladi,  so'ng    tub    ma'noda    yechimga    muhtoj    muammoli    vaziyat    yaraladi    va  

nihoyat  uning  yechimi topilsa-da, lekin  bilishning  muammodan  keyngi  bosqichi  

fikrning  o'z  yo'nalishida  ixtiyorsiz  davom  etaveradi. 

O'quv    faoliyatida    fikr    yuritish,  tafakkur    qilishning    o'zaro    mustahkam  

bog'langan  berk  zanjiri  vujudga  keladi. 

Mustaqil  fikr  yuritish  jarayoni  quyidagi  bosqichlardan  tarkib  topgan:

1

 

1.  Mustaqil    fikr    yuritish    faoltiyatida    eng    avvalo    hal    qilinishi    zarur  

bo'lgan  muammo  inson  tomonidan yaxshilab  anglab  (tushunib)  olinishi  kerak. 

Agar  inson  oldida  hech  qanday masala   yoki  muammo  vujudga  keltirilmagan  

bo'lsa,  u    holda    u    biron-bir  narsa    to'g'risida    fikr    ham    yuritmaydi.  Mushohada  

ham    qilmaydi.  Mobodo    shaxs    hal    qilinishi    shart    bo'lgan    masala    yuzasidan  

qanchalik  aniq  va  to'laroq  ma'lumotga  ega  bo'lsa, uni  oqilona  yechish  yo'l  va  

vositalarini  shunchalik  yengillik  bilan  topadi.  

2.  Muammo    yoki    masalani    hal    qilish    uchun  eng  zarur    bo'lgan    barcha  

bilimlarni, muhim  munosabatlar, urf-odatlar, bog'lanishlarni  yaxshi  bilish  va  uni  

tadbiq    qila    olish    zarur.  Buning    uchun    shaxsiy    tajribada    uchragan    holatda, 

usullardan  holatlarni  xotiradda  saqlash  va uni  o'xshash  muammolarni  yechishda  

qo'llash  jarayoni amalga  oshiriladi. 

3. Masal  yoki  muammoga  taalluqli  faraz  ilgari  suriladi, bosqichlar  tahlil  

qilinadi,  yechish  to'g'risida  mulohazalar  bildiriladi. Turli  variantlar  haqida  fikr  

yuritiladi, ular  o'zaro  qiyoslanadi  va  eng samarali variantlar  ajratiladi. 

4.  Muammo    oldiga    qo'yilgan    gipotezani    muayyan    mezonlar    yordami  

bilan  tekshirish  zaruriyati  tug'iladi. U  tekshirish  uchun  uchun  o'zaro  o'xshash  

                                                 

1

 Ясперс  Карл. Смисль  и  значение  истории. М. «Просвешение», 1994. стр- 48 

---

 

64 

holatlar    ma'noviy,  shakliy,  tuzilmaviy,  jihatdan    taqqoslanadi.  Bu  o'rinda    ijodiy  

hayot    materiallaridan    atroflicha    foydalaniladi,  ya'ni    ijodiy    rejadar  tuzish, 

umumlashma    obrazlar    yaratish,  maqsad    natijalarini    ko'z    o'ngiga    keltirish, 

taxminiy    munosabatlari    idrok    qilish  amalga    oshiriladi.  Uning    haqqoniy  

ekanligiga  ishonch  hosil  qilish  uchun  aqliy  hatti-harakatlar  tizimini  tatbiq  qilib  

ko'riladi    va    ayrim    o'zgarishlar    kiritish    oydinlashtiriladi.  Gipoteza    mantiqiy  

usullar  yordamida  fikran  analiz  va  sintez  qilinadi. Muhim  alomatlar ajratiladi, 

uning  to'g'riligi, haqqoniydigi  bo'yicha  tezkor  hukm  va  xulosalar  chiqariladi.  

5. Muammoni  nazariy  jihatdan  hal  qilish  uchun  ilgari  surilgan  gipoteza  

to'g'riligi  yoki    noto'g'ri    eganligi    aniqlansa,  u    fikr    yuritish    ob'yektidan    siqib  

chiqariladi  va    yangi    farazlar,  o'ylar,  taxminlar    qabul    qilinadi  yoki    o'ylab  

topiladi. Yangi  amaliy  gipoteza  fikran  bir  necha  marta  tekshiriladi  va  unday  

so'ng  amaliyotga  joriy  qilish  uchun  sinashga  tavsiya  qilinadi. Ta'kidlab  o'tilgan  

mulohazalarni  aksariyati    konstruktimv    texnik    masalalarni    hal    qilishda, 

kashfiyotlarni  yaratishda,  ixtirochilik    takliflarida,  rasionalizatorlikda,  texnologik  

tahlil    qilinadi,  So'ngra    ulardan    eng    ma'quli,  omilkori,  eng    maqsadga  muvofiqi 

tanlanadi  va  uning  ustida bosh  qotiriladi. 

6.  Muammo    va    masalani    hal    qilish,  yechish,  olingan    natijalarni  

to'g'riligiga    qanoat    hosil    qilish  uchun    yechuvchi    shaxs    uni    tekshirish    bilan  

mustaqil    fikr    yuritish    hatti-harakatlarini    yakunlaydi.  Yana    shu    fikriy  

operatsiyalar,  mulohazalash    shakllaridan  so'ng    masala    (topshiriq)  batamom    hal  

qilinadi  va  bu muammo  to'g'risida  o'ylash  nisbiy  jihatdan  vaqtincha  to'xtatiladi. 

Erishilgan  muvaffaqiyat  hayotga    joriy    qilinadi.  Boshqacha    aytganda    bu  

muammo  va    uning  yechimini    topish    uchun    qilingan    harakatlar    va    yechimlar  

kelguchi    muammoli    vaziyatni    hal    qilish  uchun    kerak    bo'ladi.  Bu    tajribalar  

ongning    xotirasida    saqlab    qo'yiladi    va    navbatdagi    hayotiy    muammolarni  

yechishda    chuqur    o'ylash,  mashohada    qilish,  tafakkur    saviyasiga    mos,  hayotiy 

tajribaga  tayanib    yechim    izlab    va    uni  orttirgan    hayotiy    tajribalar    bilan  

qiyoslash,  undan    keyingina  yagona    oxirgi    xulosaga    kelish    va    uni    hayotda  

---

 

65 

qo'llash  kabi  berk  aylanma  tizim  (sistema, mexanizm)  hosil  bo'ladi. Bu  tizim  

cheksiz  davom  etaveradi. 

Har  bir  shaxs  o'z  aql-idrok,  tafakkurining    teranligi,  intelektual    shakllan-

ganiga  xos  va  mos holda  muammolarni yechadi  va  hayotga  joriy  etadi. Inson  

hayotga  joriy  etgan  muammolar  yechimining  saviyasiga  qarab, kishilar  orasida 

o'z  o'rni va  mavqeini  egallab  boradi. Shu  yo'sinda  shaxsning  mustaqil  fikrlash  

qobiliyati  sayqallanib  boraveradi. 

Albatta o`quvchilarning mustaqil fikrlash  jarayonida  unga  turtki  beradigan  

uni    to`g`ri  fikrlashga  da’vat  etadigan  shaxs  o`qituvchining  o`zidir.  Bu    o`qituv-

chining    izlanuvchanlik  va  o`z    ustidan    mutasil    izlanish    olib  borishni    taqazo  

etadi.  Chunki    har    qanday    mustaqilligi    yuqoridarajada    rivojlanganijodkor  

shaxsham  xayolankim bilandir  maslahatlashadi,  kimningdir  fikrlariga  qo`shilib,  

kimlarningdir  fikrlarini  inkor  etadi.  O`z  fikrlari  va  xulosalarini  hatto  o`qituvchilar,  

kitob mualliflari, opponentlar ham  taqqoslab, o`z  nuqtai – nazarini  belgilab oladi. 

Bola  shaxsida  mustaqillik,bilish  mustaqilligini  shakllantiradi,bolada  tashabbus-

korlikni  rivojlantiradi,o`tilgan  materialni  o`zlashtirish  ustidam  malaka  hosil  

qilishda,    uning    aqliy    kuch  va    qobiliyatlarini    o`stirishda  ijobiy    natija    beradi. 

Ayniqsa,  mustaqil  ta`lim  o`z-o`zini    nazorat    qilish  va  baholashni    o`rganadilar. 

Chunki    bu    holatda    o`quvchilar    o`z    o`quv    harakatlarini  tahlil  qila    oladilar    va  

taqqoslay oladilar. Muhimi,  o`zlarining  bilimlariga baho  bera  oladilar.  

Demak, o`quvchining  mustaqil  fikrlashi  bevosita  uning  faolligiga  bog`liq. 

Buning    uchun    o`quvchi    o`z    ustida    muntazam    ishlashi,  ko`pgina    qo`shimcha  

adabiyotlarni  o`qib  o`rganishi,  erkin  fikrlab o`z  bilimini  turli yo`llar bilan (test, 

kompyuter  va  b)  tekshirib,    ko`rib,  to`ldirib  borishga    odatlanishi    kerak. 

O`qituvchini    vazifasi  esa,  mustaqil    topshiriqlar    berishda  o`quvchining    yosh  

xususiyatlari    va    qobiliyatlarini    hisobga    olgan  holda,    ijodi  mazmundagi  o`quv 

topshiriqlarni  tanlay  bilishi  zarur.  Ayni  paytda  zamon  talabi  o`qituv-chilarning 

o`zlarid  mavjud    bo`lgan    bilim    va    saviya    bilan    cheklanib  qolmasdan,  xorijiy  

mamlakatlar    tajribasini    o`rganib    ham,    o`z    o`quvchisiga    saboq    berishlari  

zarurligini  taqozo  etmoqda. 

---

 

66 

     3.2. 6 – sinf tarix  ta`limida  tabaqalashtirilgan yondoshuv metodi, samarali