“Tarix o’qitish metodikasi” bo’yicha tayyorlanadigan metodik qo’llanmaning taxminiy rejasi

Birinchidan,o’qishning  xarakteri  o’zlashtirilayotgan  materialga,  uning  mazmuniga 

va  qanday  sistemada  yetkazib  berilayotganligiga  bog’liqdir.  Ikkinchidan,  u 

o’qituvchining  metodik  mahoratiga  va  tajribasiga,    uning  shaxsiy  xususiyatlariga, 

har  bir  ayrim  holda  qo’llaniladigan  konkret  o’qitish  metodikasiga  bog’liqdir. 

Nihoyat,  o’qish  jarayoni  o’qituvchining  o’ziga  xos  xususiyatlariga  ham  –  uning 

psixik  rivojlanishining  (aqliy,emotsional,irodaviy  jihatdan)  individual  xarakteris-

tikasiga,  unda  o’qishga  nisbatan  qaror  topgan  munosabatlarga,  uning  qiziqish-

havaslariga bog’liqdir.Boshqacha qilib aytganda, ta’lim jarayoni o’quvchiga nimani 

va  qanday  qilib  o’rgatishning  oddiy  va  bir  xil  natijasi  emas,  balki  sirtdan  ta’sir 

qildiriladigan  shart-sharoitlarning  oqibati  hamda  o’quvchining  individual-

psixologik xususiyatlariga bog’liq ravishda amalga oshiriladi. 

       Sinfda    har  bir    o`quvchining    individual    va    intelektual    qobiliyati    uning  

o`rganayotgan  mavzuni  o`zlashtirishida,  mushoada  etishida farqlanadi. Mavzuni  

hamma  sinfdagi  o`quvchi  bir  xilda  o`zlashtirdi  deyish  xato. Ba`zi o`quvchilar  

masalani    mohiyatini    tez    anglab   etsa,    b`zilari    sal    kechroq,    ba`zilari    esa    hali  

ham  anglab etmagan bo`lib  chiqadi. Bunday  holda  o`qituvchi  qanday pedagogik  

mahorat    ko`rsatishi  kerak    yoki    usul    qo`llashi    lozim.  Javobi    oddiy.    Darajali 

tabaqalashtirilgan  ta`lim  imkoniyatlaridan  unumli  foydalanish.  

---

 

67 

        Tabaqalashtirilgan ta`limning o`zi  nima?  Ma`lumki sinfdagi  o`quvchilarning  

berilgan mavzuni o`zlashtirishi bir  xilda kechmaydi.Uni tez qabul qilib,mushohada  

etadiganlar albatta, sinfda ozchilikni  tashkil  etadi. Buning  sabablari: 

1.  Ayrim    o`quvchilar    nafaqat    aqliy,    balki  jismoniy    jihatdan    ham  

cheklangan  bo`ladi. 

2.  Amaliy  tomondan  har  bir   o`quvchi   qo`lidan  kelganini  o`qigani  uchun  

o`zlashtirish  jarayoni  bir  xilda  bo`lmaydi. 

3.  Vaziyat,  muhit ( munozara,  tortishuv,  ota-onalar  noroziligi, o`quvchilarni 

siltash,  qo`pollik) o`quvchilar ongiga ta`sir  etmasdan  qolmaydi. 

4.  Har    bir    o`quvchi    tomonidan  berilgan    topshiriqni    minimum    mazmunini  

o`zlashtirish  namoyon  bo`ladi.  Ya`ni  o`zlashtirish  bir  xilda  bo`lmaydi.  

     Umuman  tabaqalashtirib o`qish asosan  8-sinfgacha  cheklangan.

1

 Sababi  ayrim  

o`quvchilarni    aqilliroq,    ayrimlarini    esa    unchalik  aqilli    deb  o`qitish,    farqlab  

o`qitish aslo mumkin  emas. Aqli  yuqoriroq,  hamma  narsani  tez  ilg`ab  oladigan 

o`quvchini    maqtash,  aksincha  bo`sh  o`zlashira  olayotgan    bolani    tergash  uni  

ruhiyatiga  yomon ta`sir  etishi ham  mumkinligini ta`kidlash o`rinlidir. “Aql” inson  

ruhini shod, qalbini  pok aylaguvchi  tafakkur  kalitidir”

2

.  Undan   o`quvchi    qalbi, 

ruhi,  farosatini  rivojlantirishda,  yo`naltirishda  ijodiy  foydalanish  zarur. 

       Ta`lim    mazmunini    tabaqalashtirish  o`ziga    xos    ijobiy    jarayon    bo`lib,    u  

ta`lim  oluvchilarning  individual xususiyatlari va  inteluktual  salohiyatini  hisobga  

olgan  holda amalga  oshiradi hamda  shular  asosida  ta`lim  oluvchilar  guruhlarga  

ajratiladi. Ozlashtirish  zarur bo`lgan  ijtimoiy-madaniy  tajribaning  tasnifi va hajmi 

aniq  shart-sharoit,  imkon,  zamon,  shuningdek,  ta`lim    muassasining    turli    va  

darajasiga  bog`liq  bo`ladi. Ta`lim  mazmunini  tashkil   etuvchi  tarkibiy  qismlar 

sifatida quyidagilarni  ko`rsatish  mumkin: 

1.  Samarali  amaliy  faoliyat    tajribasi    ya`ni    mehnat,    iqtisodiyot,  siyosat, 

ijtimoiy  va  boshqa sohalardagi  vazifalarni  muvofaqiyatli  bajarish. 

                                                 

1

 

Salayeva  M.  Maktabda darajali  tabaqalashtirib o`qitish.Xalq  ta’limi” jurnali. №1, 2007 – yil. 

  13 – 17-betlar.

 

2

  Tilab  Mahmud. Komillik asrorlari.  T:. “Adolat”, 2006, 7-bet. 

---

 

68 

2.  Bilim tajribasi,  atrof-olam rivojlanishi  qonuniyatlarni  anglash  metodlari  

va  natijalari. 

3.  Umumiy    maqsadlarga    erishish  jarayonidagi    ijtimoiy  o`zaro    ta`sirlar  

tajribasi.  

4.  Axloqiy-estetik tajriba. 

5.  Ma`naviy -madaniy  tajriba  va  shu kabilar. 

         Demak,  tabaqalashtirilgan    holda    o`qitish    majburiymi?    Aslo    majburiy  

emas.  Lekin  o`qitishda    bu  usuldan  foydalanish  mumkin.  Agar  aqilliroq    talabani  

erkin qoldirsak  undagi qobiliyat  so`nishi, mustaqil  fikrlay  olish  ko`nikmalaridan 

ajralib  qolishi    mumkin.  Yoki    u    boshqa    darslarga    befarq    munosabatda  

bo`ladigan  toifadagi    o`quvchilarga    ergashishi  mumkin.  Bolani    esa    qobiliyatiga  

qarab  ta`lim    berish,    tarbiyalab    borish  provard    maqsadimiz    ekan,    bu    usuldan 

ham    voz    kechib    bo`lmaydi.  Tabaqalashtirilga    yondashuvni    amalga    oshirish  

jarayonida    o`quvchilarni    giruhlarga    bo`lish  mezonlarini    ishlab    chiqish  muhim 

hisoblanib,    uni    aniqlashda    bolalarni  ikki  muhim  sifati-    ta`lim    olish    va  

ishchanlik  qobiliyati ajratiladi.   

         Odatda  o`qituvchi  darsni  hammaga  bir xilda  etkazadi.  Lekin  qabul  qilish  

jarayonichi?  Hamma  o`quvchilar  ham  bir  xilda  qabul  qilmaydi.  Binobarin,  

o`zlashtiruvchi    o`quvchilr  ularga    o`xshab    qolmasliklari    uchun  ularga    talabni  

oshirishi  lozim. Va aksincha,  past o`zlashtirayotgan  o`quvchi  aqliy rivojlanishda  

orqada    qolmasligi    uchun    ularga    etib    olishga    harakat    qiladi.  Hozirgi    bozor  

iqtisodiyoti  munosabatlarida  o`quvchi  yoshlarda  raqobat  muhitini  shakllantirib  

borish    nihoyatda    muhimdir.  Faqat    shu    yo`l  bilangina    yangi    tipdagi    o`zini  

rivojlantirishga, tez  o`zgaruvchan  sharoitlarda  samarali  qarorlar  qabul  qilishga,  

ijodiy  fikrlashga qodir  va  shu  bilan bog`liq  ravishda  ijtimoiy  jihatdan  himoya  

qilingan  insonni  shakllantirish  mumkin.  

        DTS    talablariga    binoan,    boshlang`ich    ta`limdan    6-7-8    sinflarga    o`tila  

borgan  sari,    o`quv  materiali    hajmini    ikki    barobar    ortishi,    kabinet    tizimiga  

o`tilishi,    ta`lim    va    tarbiyaga    yagona    talab    qo`yilmagani,    rivojlantiruvchi  

mashqlar  miqdorini    kamayishi    o`quvchilarni    bunday    holatga    moslashi    talab  

---

 

69 

etiladi.  Tabalashtirilgan    ta`lim  esa,  bu    holatdan  oson    chiqib    olishga  

yordamlashadi. Cunki o`uvchilarning ko`pchiligi o`z  ilg`or, a`lochi  o`quvchilarga  

ergashadilar.  

        Tabaqalashtirilgan  ta`lim  bosharuvida  o`qituvchi  rolining  ahamiyati  katta. 

U  haddan  tashqari  faqat  o`zlashtira  olayotgan  o`quvchilar  bilan  ishlasa  yaxshi  

natija    bermasligi    ham  mumkin.  Aksincha,  o`zlashtira    olmayotgan    o`quvchiga  

befarq qarasa,  butun  sinf  o`quvchilarning  bilim saviyasi tushib  ketishi  mumkin. 

Bunda    albatta    o`qituvchi    o`z    ustida    ishlashi,    o`qitishning    yangi    uslub    va  

metodlarini  qo`llashi  lozim.  Mavzuni tushuntirayotganda,  hamma  o`quvchi  bir  

xilda    qabul  qila    olmasliklarini    bilgan  holda,  qattiylik,    tanlash    huquqini  

o`quvchining    o`ziga    havola    qilishi  kerak.  Bunda    o`quvchi    o`zini    mustaqillroq  

his etadi, o`z  qadrini  bilish  tuyg`usi  shakllanadi, tushunib  etishga  harakat  qiladi. 

       Pedagogik    amaliy    faoliyat    shuni    tasdiqlamoqdaki,  o`qitish    eng    maqbul  

metodlar    bilan    olib    borilgan    taqdirda    ham    juda    ko`p,    ayniqsa,    past  

o`zlashtiruvchi  o`quvchilar  darsda  passiv  bo`lib  qolaveradilar.  O`quvchilarning  

ayrim  qismida  esa  tashabbus  ko`rsatish  emas,  balki  yordam  olish  nuqtai nazari  

shaklllangan  bo`ladi.  O`quvchilarda    tashabbus    ko`rsatishga    harakat    bo`lgan  

bo`lsa    ham    unga    an`anaviy    darslarda    to`g`ri    yo`nalish    berilmaydi,    ya`ni  

o`quvchilarning    darsdagi  hamkorlik    harakatlari  ba`zi    hollarda    taqiqlanadi. 

Jumladan,  o`zig  fikrla,  o`zing  top,  aytib  berma,  maslahat  qilma  va  hokazo. 

       Ba`zan    biz    o`qituvchidan    o`quvchilarga    individual    yondoshishni    talab  

etamiz.  Bu  to`g`ri  talab.  Lekin  o`qituvchining  bu  ishga  vaqti  etarmikan? Bu  

holda  ham  darajali  o`qitish  yordamga  keladi. O`quvchini  har  bir  harakat  tipini  

bajarish  xarakteriga qarab  guruhlarga  bo`lish  mumkin: Ayrim  o`quvchilar  tezda  

qaror    qabul    qiladi    va    ularda  o`ziga    ishonmaslik,  aniqlashtirish    fazasi  

cheklangan    bo`lib    faqat  muvaffaqiyatsizlikdan  keyin      o`z    xatti  –harakatini  

to`g`rilaydi.Boshqalar    esa    aksincha,  tez    qaror    qabul  qilmaydi,  ularda    birinchi  

faza  juda    cho`zilgan  bo`lad.  Bizning    nazarimizda    tabaqalashtirilgan  ta`lim 

tizimini  dars  samarodorligini  oshiradigan  vositalaridan,  usullaridan biri  sifatida  

---

 

70 

qabul  qilinadigan  bo`lsak, har bir  tarix fani  o`qituvchisi   o`quvchining  quyidagi  

fazilatlari  va jihatlariga  e`tibor  qaratishi lozim: 

-  tarixiy  muammolarni  ilg`ashdagi  ziyraklik; 

-  ijodiy, tanqiqiy  fikrlash fikrlash saviyasining  yuqoriligi; 

-  ijodiy  bilim    va    ko`nikmani    qo`llay    olishi;  ya`ni    o`zlahtirilayotgan  tarixiy 

xodisalarni  o`zlashtirilgan  bilimlar bilan umumlashtira  olish  va  shu  asosida  

voqealikni xolisona  tahlil  etish; 

-  ijodiy    fikrlash    jarayonini    boshqara    olishi;    ya`ni    tarixiy  voqea-hodisalarni  

sabablaridan  birini, asosiysini ajratib, tanlab olish; 

-   o`z    fikrini    to`g`ri    batafsil    ifodalash;  ya`ni    xronologik-  yil,  oy,  vaqt    va 

raqamlarni  tez  esda  saqab  qolish  va  uzatish; 

-  hozirjavoblik;   ya`ni  tarixiy  ma`lumotlarni  tez  xotirlay  olish; 

-  tarixiy  fakt,  dalillarni    tadqiq    etilayotgan    mavzudan    ajratib    ko`rsata    bilish; 

ya`ni  mos  keluvchisini  tanlay  bilish; 

-  topqirlik; ya`ni  muammoni  yechimini  tez  va  oson  topa  bilish; 

-  nutqining  ravonligi;  so`zlarni  tez  va  to`g`ri  ifodalay  olish; 

-  voqea-hodisalar  rivojini  milliy g`oya  ruhida tahlil  etish  qobiliyati.   

     Demak,    darajali    tabaqalashtirib    o`tish    ta`limi  hozirda    yangi    pedagogik 

texnalogiyalar  ko`plab joriy etilayotgan va o`qitishning yangi  uslub  va  metodlari  

qo`llanayotgan    vaziyatda    ham    oz    o`rnini    saqlab    qolmoqda,    hozirjavoblik,  

topqirlik, aqliy rivojlanish, sezgirlik  qobiliyatlari  yangicha  ko`rinishda  namoyon  

bo`lmoqda.  Buz    zamonaviy    noa`anaviy    metodlardan    qanchalik  foydalansak,  

o`quvchilar    orasida    qobiliyatlilari    shuncha    shakllanib    bormoqda.  Raqobat  

kurashi  yangi formada  shakllanmoqda.  

         Dars   jarayonida  sinf    mashg`ulotlari    sharoitida    tabaqalashtirib    yondoshish 

quyidagicha  amalga  oshiriladi: 

1.  Turli  murakkablikdagi va  har xil  maqsadga  muvofiq  tizimi  asosida. 

---

 

71 

2.  Har  bir  guruhning  xususiyatini  hisobga  olib  maxsus  metodik    usullardan    

foydalanish  yo`li  bilan.

1

 

        O`qituvchi dars jarayonida tarixiy  bilimlarni o`quvchilar  ongiga singdirishda 

maqsadli  xatti – harakatini  oldindan rejalab  qo`yishi  lozim. Didaktik  materiallar 

qo`llanish    maqsadiga    qarab,  o`quvchilar    bilim    faoliyatining    turli  jihatlarini  

qamrab  olishi  kerak. Bular:  

         -  test  yo`lashidagi   topshiriqli  kartochka; 

         -  xronologiya  topshiriq; 

         -  kartada  ko`rsatilgan  hudud  yoki  bo`lib o`tgan jang  maydoni aniqlash; 

         -  qiyosiy  jadval; 

         -  tarixiy  boshqotirma; 

         -  tarqatma material (me`moriy  bino  surati, madrasa  yoki  maqbara surati) ; 

         -  chizma-plakat; 

         -  tarqatma material ( tarixiy  atama,  siyosiy lug`at) 

         Yuqorida    keltirilgan  yondoshuv    usullari    o`quvchilarning    har    biridagi  

mavjud    o`quv    imkoniyatlarini    hisobga    olgan  holda    ijodiy  faoliyatini  

rivojlantirish  uchun  qulay  shart-sharoit yaratadi.  

         Xulosa    qilib    ta`kidlash    o`rinliki,    kadrlar  tayyorlash    tizimining    bosh 

sub`ekti    va    ob`ekti    bo`lgan    shaxsga    nisbatan    qo`yilgan  talablarda    uning  

intellektual  va  ma`naviy-axloqiy  barkamol  ijodiy  qobiliyatlarini  to`la  namoyon 

eta  oladigandarajada  tarbiyalash  zarurati  alohida  qayd  etilgan. Biz milliy  ta`lim  

tizimini  shakllantirishning  ushbu    talablarini    asos    sifatida    qabul  qilib, 

tabaqalashtirilgan metoddan  unumli  foydalanishni  yangicha  usul  va  jihatlaridan  

unumli  foydalanishni  tavsiya  etamiz.  Zero,  hozirda  bu  masalaga, uning  turlari  

aspektlari va jihatlariga  olimlarning  qiziqishlari  ortib bormoqda. Bu esa uzluksiz 

pedagogik  ta`lim  tizimini  modernizatsiyalash  va  rivojlantirishning    hozirgi  zamon 

bosqichida alohida  ahamiyatga  egaligidan va  uning  dolzabligidan  dalolat  beradi.    

 

                                                 

1

 S. Mahkamov.  //Tabaqalashtirilgan yondoshuv asosida  o`quvcilar tarixiy  bilimlarining  

uzviyligini ta`minlash  yo`lllari// “Uzliksiz  ta`lim”, Jurnal. 2011 yil,  №-4-son,  64-67-betlar. 

---

 

72