Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
http://interscience.uz/
138 
davomida, turli xildagi vaziyatlarda namoyon qilinadigan kompetentliklarning to‘liq to‘plamini 
nazarda tutish kerak bo‘ladi. Bunda inson duch kelib qolgan muayyan vaziyat uning rivojlanishiga, 
qadriyatlarining shakllanishiga va yangi kompetentliklarni egallashiga bevosita ta’sir etadi. 
Kasbiy faoliyati samarador bo‘lishi uchun egallanishi muhim bo‘lgan kompetensiyalar 
sohasining turli­tumanligini anglash aynan ushbu kompetensiyalar doirasini aniqlash, shuningdek, 
ular orasidan o‘z xarakteriga ko‘ra eng universal bo‘lgan tayanch, bazaviy kompetensiyalarni 
ajratib olish muammosini keltirib chiqardi. 
Kompetentlikni aniqlash bo‘yicha barcha yondoshuvlardagi umumiylik tomoni shundaki, 
kompetentlik amaliy faoliyat jarayonida shakllanadi va namoyon bo‘ladi. “Tayanch 
kompetensiyalar” tasniflarining ko‘pchiligi inson faoliyatining har xil turlari: ijtimoiy 
kompetensiyalar, axborot kompetensiyalari, kommunikativ kompetensiyalar va hokazolar bilan 
bog‘lanishi tasodif emas. 
Ta’lim jarayonini kompetentlik yondoshuviga yo‘naltirish ta’limda metodik 
shart­sharoitlarni, yangi pedagogik texnologiyalarning mazmuni va qo‘llanishini qaytadan ko‘rib 
chiqish va ishlab chiqishni talab etadi, chunki kompetentliklar hech bir fan bo‘yicha na bilimlarga 
va ko‘nikmalarga taaluqli emas. An’anaviy ta’limda asosiy e’tibor ta’lim oluvchining ma’lum bir 
bilim, ko‘nikma va malakalar to‘plamini egallashiga qaratilgan bo‘lganligi sababli, bugungi kunda 
chuqur bilimlarga ega bo‘la turib, ularni zarurat yoki imkoniyat paydo bo‘lganda, kerakli vaqtda 
va kerakli joyda o‘z o‘rnida qo‘llay olmaydigan odamlarni uchratish mumkin. 
Shu bilan birga, kompetentlikni bilimlarga yoki ko‘nikma va malakalarga qarama­qarshi 
qo‘yish ham mumkin emas. Kompetentlik tushunchasi bilim, ko‘nikma yoki malaka 
tushunchalariga nisbatan kengroq, kompetentlik ularni ta’lim natijasi sifatida o‘z ichiga oladi 
(lekin bunda kompetentlik bilim, ko‘nikma va malakalarning oddiy yig‘indisi emas, bir muncha 
boshqacharoq mazmundagi tushunchadir). Kompetentlik tushunchasi nafaqat kognitiv va 
operatsiyali­texnologik, balki, motivatsion, axloqiy, ijtimoiy tarkibiy qismlarni ham o‘z ichiga 
oladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ta’lim jarayonining ham mazmunini, ham shakllarini 
baravariga o‘zgartirish zarur. Bunda o‘zgartirilgan shakllar ta’lim oluvchilarga ma’lum bir 
kompetensiyalar bo‘yicha bilim bermasdan, balki, butun ta’lim jarayoni davomida ular asosida 
faoliyat olib borishlarini ta’minlashi kerak. Ya’ni, ta’lim oluvchi navbatdagi ko‘nikmalar 
to‘plamini shakllantirish yo‘li bilan bo‘lajak kasbiy faoliyatiga tayyorlanishi emas, balki, 
kompetensiyalarni shu yerda va hozir singdirib borishi kerak. Shuning uchun kompetentlik ta’limi 
natijasida quyidagilar ta’minlanishi kerak: 

o‘z­o‘zini harakatga keltirish manbai sifatida ta’lim olishga ichki motivatsiyaning 
mavjud bo‘lishi; 

yaxlit faoliyatni egalash sharti sifatida o‘quv faoliyati jarayonida o‘z­o‘zini 
tashkillashtirish qobiliyati; 

har bir odamga o‘zining u yoki bu o‘quv materialini o‘zlashtira olish darajasini 
aniqlash imkonini beruvchi o‘z­o‘zini differensiatsiyalash (o‘z darajasini aniqlay bilish) qobiliyati; 

ta’lim oluvchi tomonidan shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarga erishishlik; 

ta’lim jarayonining barcha sub’ektlari orasidagi o‘zaro bog‘langan samarali 
faoliyatning mavjudligi. 
Shu bilan birga, kompetentlikka yo‘naltirilgan ta’limning metod va texnologiyalari ma’lum 
bir sharoitlarda shakllantirilgan qobiliyatlarni boshqa bir sharoitlarga oson ko‘chishi va 
moslashuvchanligini ta’minlashi kerak, ya’ni “noadaptiv faollik” xususiyatini hosil qilishi kerak. 
Kompetentlik yondoshuvi ta’lim sifatini baholash uchun ham juda muhim hisoblanadi, 
chunki, ta’lim oluvchi tomonidan erishiladigan asosiy ta’limiy natija – kompetentlik hisoblanadi, 
uning asosiy ko‘rsatkichlari esa, bir tomondan ta’lim standartlarining me’yoriy talablariga 
muvofiqligi, ikkinchi tomondan, shaxsning va turli ijtimoiy guruhlarning ehtiyojlariga mosligidir. 
Shunday qilib, kompetentlikning birinchi tarkibiy qismi me’yoriy xujjatlarda (O‘R qonunlari, DTS 
va b.) belgilab qo‘yilgan ta’lim natijalaridan iborat. Ikkinchi tarkibiy qismini ijtimoiy talablar va 

---