Taqsimlangan tizimlar va tarmoqlar, ta’rifi va tarkibi

... 
 
 
 
 
 
1.12-rasm. Integratsiyalashgan muhit. 
Integrallashgan muhit (IM) oraliq qatlamning (
middlware
) ko‘rinishlaridan 
biri hisoblanadi. 
Integratsiyalashgan muhit amaliy dasturlash interfeysi, foydalanuvchi 
interfeysi va instrumentlarini o‘z ichiga oladi. 
TT tarkibiga kiruvchi kompyuter tizimlari oraliq tizimning qo‘shimcha 
servislari sifatida IM ning boshqa tizimlardan import qiladigan servislaridan 
tashqari o‘z servislarini ham taqdim etadilar. 
Quyida integrallashgan muhit dasturiy ta’minotlariga misollar keltiriladi: 
-
bu offis tizimiga kiruvchi dasturiy ta’minotlar: Lotus Notes, Microsoft 
Office, DEC LinkWorks; 
-
avtomatlashgan loyihalash tizimini ta’minlovchi dasturlar: Mentor 
Graphics Falcon, DEC Powerframe; 
- Platforma 
-OT 
-Qurilma ta’minoti 
- Platforma 
-OT 
-Qurilma ta’minoti 

---

25 
-
taqsimlangan resurslarni boshqarish tizimlarining dasturiy ta’minotlari: HP 
OpenView, Tivoli Management Environment, IBM NetView va boshqalar. 
TT komponentalarini Ethernet tarmog‘i asosida o‘zaro bog‘lanish 
modeli 
 
 
Taqsimlangan tizimning biron bir kompyuteri nuqtai nazaridan, tizim 
tarkibidagi boshqa kompyuterlar masofa jihatidan uzoqda joylashgan axborot qayta 
ishlash tizimlari hisoblanadi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, taqsimlangan tizim doirasida bir – biridan 
uzoqda joylashgan kompyuterlar orasidagi o‘zaro axborot almashish jarayonlari 
asosan ochiq tizimlarning munosabatlarini ta’minlovchi yetti sathli OSI/ISO 
modeli asosida amalga oshiriladi. 
Ochiq tizimlar orasidagi munosabatlar standart yetti sathli protokollar 
asosida belgilanadi, ularning funksional vazifalari adabiyotlarda batafsil yoritilgan. 
OSI modelining quyi sathlari (1 – 4 sathlari) TT komponentalari orasida 
axborot uzatish vazifalarini bajaradi, seans va taqdim etish sathlarining protokollari 
TT ning oraliq sath (ya’ni, oraliq sath dasturiy ta’minotining) (middleware) 
vazifalarini amalga oshiradi (1.13 – rasm). 
Boshqa so‘z bilan, seans va taqdim etish sathlari bitta oraliq sath bilan 
almashtiriladi. Ular ilovalar taqdim etish protokollariga bog‘liq bo‘lmaydi. 
Bunday maqsadga erishish uchun oraliq sath muhiti taqsimlangan tizim 
komponentalarining o‘zaro munasabatlarini tashkil etish xizmatlari bilan 
ta’minlashi kerak. Bunday xizmatlarga quyidagilar kiradi: 
-
TT ma’lum bir dasturiy komponentasini uning boshqa komponen- 
talarining xizmatlaridan operatsion tizim dasturlariga bog‘liq bo‘lmagan holda 
foydalanishining yaxlit mexanizmlari bilan ta’minlash; 
-
TT xavfsizligini ta’minlash: hamma foydalanuvchilar va servislarni 
autentifikatsiyalash va avtorizatsiya qilish, komponentalar tomonidan 

---

26 
Tizim 1 
Tizim 2 
Kanal pog’ona 
Kanal pog’ona 
Aloqa 
kanali 
Operasion tizim 
Oraliq muhit 
Dastur 
komponentlari 
Fizik pog’ona 
Tarmoq pog’ona 
Transport pog’ona 
Seans pog’ona 
Taqdimot pog’ona 
Amaliy pog’ona 
Fizik pog’ona 
Tarmoq pog’ona 
Transport pog’ona 
Seans pog’ona 
Taqdimot pog’ona 
Amaliy pog’ona 
uzatilayotgan axborotlarni xatoliklardan va ularni uchinchi shaxslar o‘qishidan 
himoya qilish; 
-
ma’lumotlar to‘liqligini ta’minlash, ya’ni masofadagi komponentalar 
orasida taqsimlangan tranzaksiyalar boshqaruvini ta’minlash; 
-
dasturiy komponentalarga ega serverlar yuklamalarini balansirovka qilish; 
-
uzoq masofadagi komponentalarni aniqlash; 
Bitta TT doirasida bir necha xil oraliq sath muhitlari ishlatilishi mumkin. TT 
ning taqsimlangan har bir komponentasi o‘zining servislarini faqat bir turdagi 
oraliq sath muhiti asosida taqdim etishi va bir turdagi oraliq muhit asosida boshqa 
komponentalarning xizmatlaridan foydalanishi mumkin. 
1.13
– rasm. TT kompyuterlarining o‘zaro munosabatlarini 
tashkil etish modeli. 
Oraliq sath muhiti ochiq, masshtablangan va ishonchli taqsimlangan 
tizimlarni yaratilishiga imkon yaratadi. 
OSI (Open System Interconnection) etalon modeli ochiq tizimlarning turli 
ishlab chiqaruvchilar tomonidan tavsiya etilgan tizimlarning bir tarmoqda 

---

27 
ishlashini ta’minlovchi o‘zaro bog‘lanishini aniqlaydi va quyidagilarni 
muvofiqlashtiradi: 
•
qo‘llanish jarayonlarning o‘zaro bog‘lanishini; 
•
ma’lumotlarni taqdim etish shakllarini; 
•
ma’lumotlar saqlanishi bir xilligini; 
•
tarmoq resurslari boshqarilinishini; 
•
ma’lumotlar xavfsizligi va axborot himoyasini; 
•
dasturlar va texnik vositalarning diagnostikasini. 
Protokollarning funksiyalari: 
7–amaliy pog‘ona protokoli (prikladnoy protokol) OSI modelining eng 
yuqori pog‘onasi bo‘lib, qo‘llanish jarayonlarining tarmoq xizmatlariga kirish 
uchun imkon yaratadi va: 
-
ochiq tizimlarni o‘zaro bog‘lanish muhiti bilan foydalanuvchilarning 
amaliy dasturlarini birga ishlashini; 
-
axborot 
almashish 
bo‘yicha 
sheriklarni 
(partnerlarni) 
identifikatsiyalashni; 
-
ma’lumotlar hajmini aniqlashni; 
-
konfedensiallikni ta’minlash mexanizmini muvofiqlashtirishni; 
-
xizmat ko‘rsatish sifatini muvofiqlashtirishni; 
-
xizmat ko‘rsatish tartibini ta’minlaydi. 
6–taqdim etish pog‘onasi protokoli (predstaviteln. protokol) - protokollarni 
qayta o‘zgartirish, ma’lumotlar translyatsiyasi, qo‘llanilayotgan simvollar 
to‘plamini almashtirish kabilarga javob beradi. 
5-seans pog‘onasi protokoli (protokol seansovogo urovnya) - seans 
boshlanishi va yakunlanishini, transport tarmog‘i darajasida ishdan chiqish 
(ishlamaslik) holatlarida qayta ulash xarayonlarini amalga oshirishni ta’minlaydi. 
4-transport pog‘onasi protokoli (protokol transportnogo urovnya) - ning 
asosiy vazifasi paketlarni xatosiz, dastlabki ketma-ketlikda yo‘qotishsizlarsiz 
kafolat bilan yetkazib berishdir. Bu pog‘onada ma’lumotlar qayta taxlanadi: 
uzunlari bir nechta paketlarga ajratiladi, qisqa paketlar esa birlashtiriladi. Shu 

---

28 
orqali tarmoqdan paketlarni yuborish samaradorligi oshiriladi. Transport 
pog‘onasida qabul qiluvchi tomonidan ma’lumotlar qabul qilingani xaqida tasdiq 
signali yuboriladi. 
Trasport pog‘onasi protokollari oqimni boshqaradi, xatolarni tekshiradi, 
paketlarni yuborish va qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal qilishda 
ishtirok etadi. 
3-tarmoq pog‘onasi protokoli (protokol setevogo urovnya) quyidagilarni 
ta’minlaydi: 
-
foydalanayotgan tarmoq va fizik muhitlarni kommutatsiyalash; 
-
marshrutizatsiyalashga bog‘liq bo‘lmagan transport tarmoq darajasi uchun 
axborotlar uzatilishini ta’minlovchi tarmoq ulanishlarni o‘rnatish; 
-
tarmoq ulanishlarini faol holda tutish va uzish vositalarini yetkazib berish; 
-
ma’lumot oqimlarini boshqarilishini ta’minlash; 
-
paketlar jo‘natilishi ketma – ketligini tartibga solish; 
-
shoshilinch ma’lumot uzatilishini ta’minlash; 
-
xatolarni topish va tuzatilishini ta’minlash. 
Tarmoq pog‘onasining ma’lumotlarini paketlar deb atash qabul qilingan. 
Tarmoq pog‘onasida 2 xil protokollar ishlaydi. 
1.
tarmoq protokollari – tarmoq orqali paketlar harakatini yo‘lga qo‘yadi; 
2.
marshrutlash protokollari – tarmoq topologiyasidagi va tarmoqlararo 
bog‘lanishlar to‘g‘risida axborot to‘playdilar. 
2–kanal pog‘onasi protokoli (protokol kanalnogo urovnya) kanal 
uzatishlarini o‘rnatadi va ma’lumot fragmentlarini (kadrlarni) uzatadi, kadrlar 
bo‘yicha sinxronizatsiiyalashni ta’minlaydi, xatolarni topish va tuzatish, axborot 
oqimini boshqarish, kadrlar ketma - ketligini tartibga solishlarni ta’minlaydi. 
1-fizik pog‘ona protokoli (protokol fizicheskogo urovnya) fizikaviy kanallar 
- koaksial kabel, optik tolali kabel yoki radiomuhit orqali bitlar ketma-ketligining 
uzatilishi bo‘yicha ish olib boradi. Fizik pog‘ona fizik ulashlarni o‘rnatish, faol 
holatda tutish va o‘zini mexanik, elektron va protsedurali vositalarini boshqarish, 
bitlar bo‘yicha sinxronizatsiyalash, bitlarni dupleks yoki yarim dupleksli uzatish, 

---

29 
ikki yoki ko‘p nuqtali uzatish, fizik darajada ishdan chiqish xolatlari to‘g‘risida 
kanal darajasini ogohlantirishlarni ta’minlaydi. 
Oxirgi yillarda axborot oqimining hajmi tobora oshishi hamda muloqotlarni 
ta’minlaydigan protokollarning soni ko‘payib ketishi oqibatida taqsimlangan 
tizimlarning transport qismida muammolar paydo bo‘la boshladi. 
Quyida ushbu muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha fikr va 
mulohazalar keltiriladi. 
Cisco kompaniyasi tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasida quyidagi 
statistik ma’lmotlar olingan: 
1.
2014 yilda Internet trafigining hajmi qariyb 780 eksabaytni (1eksabayt = 
18 
10 bayt), 2014 yilning har oyi trafigi esa 64 eksabaytni tashkil etganligi qayd 
etilgan. Bu 16 milliard DVD disklarini va 21 trillion MP3 fayllarini tashkil etadi. 
Bunday hajmdagi trafikni boshqarish va uzatish uchun mavjud aloqa kanallarining 
o‘tkazish qobiliyatini yetmay qolish ehtimolligi tobora ko‘payib borayapti. 
Ularning o‘tkazish qobiliyatini o‘sish darajasi trafik o‘sish darajasidan ancha 
orqada qolib borayaptti. 
2.
Mobil qurilmalarining turi va sonining o‘sishi (Wi-Fi, 3G, WIMAX, 
LTE), mobil servislarining tobora ko‘payishi kuzatilmoqda, bugunda mobil tarmoq 
foydalanuvchilari turg‘un holatdagi tarmoq foydalanuvchilaridan oshib borayapti, 
rivojlangan davlatlarda har bir foydalanuvchiga uchta mobil terminal vositalari 
to‘g‘ri kelayapti; 
3.
Hisoblash quvvatlarining o‘sishi ilovalarning tobora ko‘payishiga sabab 
bo‘layapti, bugunda mobil trafik hajmi geometrik progressiya asosida o‘sib 
borayapti. 
4.
Bugungi IP tarmog‘ining tuzilmasi murakkablashganligi, unda 
yechilayotgan masalalarning turi, hajmi va murakkabligi tobora oshib 
borayotganligi sababli, uni boshqarish qiyin kechayapti, axborot xavfsizligiga, 
ishonchliligiga talablar kuchayib borayapti. 
5.
Tarmoqda bir necha o‘nlab, yuzlab kommutatorlar, marshrutizatorlar va 
boshqa vositalar o‘ta murakkablashib borayapti, taqsimlangan tarmoqda ma’lumot 

---

30 
uzatish protokollari ko‘payib borayapti – bugunda ularning soni 600 dan oshib 
ketganligi qayd etilgan. 
6.
Viruslar, hujumlarning ko‘payishi axborot xavfsizligiga muammolar 
tug‘dirayapti. Bugunda bu muammolar davlatning milliy xavfsizlik muammolariga 
aylanib borayapti. 
Shunday qilib, bugun faoliyat ko‘rsatayotgan tarmoqda bir muncha 
muammolar yig‘ilib qolgan, ularning yechimini amalga oshirish uchun mavjud 
tarmoq arxitekturasiga ma’lum bir o‘zgartirishlar kiritish kerakligi taqozo etiladi. 
Muammolarni quyidagicha izohlash mumkin: 
ilmiy-texnik muammolar – tarmoqlarning faoliyatini ishonchli va nazorat 
qilish mumkin bo‘lmay borayapti 
ijtimoiy muammolar – Internet kundalik hayotga kirib borayapti. U tashqi 
atakalarga ta’sirchan. 
iqtisodiy muammolar – tuzilma murakkab, ularni boshqarish uchun yuqori 
malakali mutaxassislar talab etiladi. 
rivojlanish muammosi – mavjud tarmoqlarning arxitekturalariga yangi 
innovatsiyalarni kiritish katta to‘siqlarni paydo qiladi, ular bunday yangiliklarni, 
yangi servislarni kiritilishiga mo‘ljallanmagan. 
Mavjud tarmoq arxitekturasini qaytadan qurish tamoyillarini ko‘rib chiqish 
tobora dolzarb masalaga aylanib borayapti. 
Oxirgi yillarda transport tarmog‘i arxitekturasini 
takomillashtirish 
maqsadida dasturiy konfiguratsiyalanadigan tarmoq (DKT) konsepsiyasi taklif 
etildi. 
DKT tarmog‘i nisbatan yangi va uning tavsifi bo‘yicha adabiyotlar kam 
hisoblanganligi sababli, quyida ushbu tarmoq imkoniyatlari 
to‘g‘risida 
ma’lumotlar keltiriladi. 

---

31