Tа’limni tаshkil etish turlаri vа shаkllаri. Dаrs – tа’limni tаshkil etishning аsosiy shаkli sifаtidа taʼlim turlari va shakllarining tavsifi

Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi
taʼlim nomidan mohiyati anglanib turibdi. 
Koʼrgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish 
sanaladi.
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi taʼlim turi vaqtni tejash, oʼqituvchi va 
oʼquvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, 
taʼlim jarayonini ancha samarali boshqarishni taʼminlaydi. Biroq muayyan 
kamchilikka ham ega, yaʼni, “tayyor” bilimlarni berish va oʼquvchilarni bilimlarni 
oʼzlashtirishda mustaqil hamda mahsuldor fikrlashdan ozod etish, oʼquv jarayonini 
individuallashtirish, differentsatsiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi.. 
Muammoli oʼqitishda
oʼquv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni 
mustaqil egallash, oʼquvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini 
rivojlantirish yoʼli bilan taʼlim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi 
bilan ajralib turmaydi, chunki oʼquvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish 
bir necha bosqichlardan iborat boʼladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks 
amalga oshirilishi kerak. 
Bunday oʼqitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi. 
Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. Oʼquv muammosi bir 
qadar qiyin, lekin oʼquvchilarning kuchi yetadigan boʼlishi kerak. Muammoni 
ilgari surish bilan birinchi bosqich yakunlanadi. Muammoni hal etishning keyingi 
bosqichida oʼquvchilar savol boʼyicha mavjud muammoni koʼrib chiqadilar, tahlil 
qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va 
yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni 
yechish uchun zarur boʼlgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan. U 
hayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi (“Men nima qilishni bilaman!”). 
Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki 
gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va 
umumlashtirish bosqichlari keladi.
Muammoli topshiriqlar savollar, oʼquv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat 
boʼlishi mumkin. Muammoli savolda izlash va javoblar turli variantlari koʼzda 
tutiladi, yaʼni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga 
misool: “Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda choʼkadi, temirdan yasalgan 
kema esa choʼkadi?”. 
Muammoli masala uni yechish yoʼllarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga 
keltiruvchi oʼquv-oʼrganish topshirigʼidir. Muammoli masala asosini mavjud 
bilimlari oʼrtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. Muammoli masalaga misol: 
“2Q5*3q21 tengligi toʼgʼri boʼlishi uchun qanday amallarni bajarish kerak?”. 
Oʼqish jarayonida muammoli vaziyat subʼekt (oʼquvchi) oʼzi uchun qiyin 
boʼlgan masalani yechishni istashi, lekin unga maʼlumotlar yetishmasligi va u oʼzi 
ularni izlashi zarurligini koʼzda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: “6 ta gugurt 

---

qutisidan tomonlari bir gugurt qutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli 
uchburchaklar yasang”. 
Muammoli oʼqitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish 
asosida bilimlarni mustaqil egallash, oʼqishga qiziqishni uygʼotish, mahsuldor 
fikrlashini 
rivojlantirish, 
oʼqitishning mustahkam va amaliy natijalari. 
Kamchiliklari oʼquvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, 
muammoni qoʼyish va hal etish uchun koʼp vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni 
yaratish va mustaqil yechish imkoniyatini har bir oʼquvchiga taqdim etishning 
qiyinligi bilan belgilanadi.