Tа’limni tаshkil etish turlаri vа shаkllаri. Dаrs – tа’limni tаshkil etishning аsosiy shаkli sifаtidа taʼlim turlari va shakllarining tavsifi

---

TА’LIMNI TАSHKIL ETISH TURLАRI VА SHАKLLАRI. 
DАRS – TА’LIMNI TАSHKIL ETISHNING АSOSIY 
SHАKLI SIFАTIDА 
 
Taʼlim turlari va shakllarining tavsifi.
Didaktik gʼoyalar (tizimlar) tarixiy 
taraqqiyot jarayonida yangi gʼoyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi 
tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning ketma-ketligi oʼqitish nazariyasi va 
amaliyotining umumiy qonuniyatidir.
Taʼlim turlari (yunoncha «species» alohida, oʼziga xos xususiyatga ega) oʼquv 
jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir. 
Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir: 
- arxaik (ibtidoiy); 
- qadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik); 
- avestiy (Baqtriya, Sugʼdiyona, Xorazmda – eramizdan avv. VII-VI asrlar); 
- yunon (Ellins, rim-yunon, rim – eramizdan avv. V-I asrlar); 
- oʼrta asr (dogmatik, sxolastik V-XVI asrlar); 
- yangi (tushuntirish, tushuntirish-koʼrgazmali, dasturlashtirilgan, masofali 
oʼqitish muammoli-dasturlashtirilgan, komp’yuterlashtirilgan innovatsion); 
- 
xorijiy 
(tushuntirish, 
tushuntirish-koʼrgazmali, 
dasturlashtirilgan, 
muammoli-dasturlashtirilgan, komp’yuterli oʼqitish, masofali, Internet yordamida 
oʼqitish va shu kabilar).
Аvesto gʼoyalariga koʼra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII-
VI asrlarda, Markaziy Osiyo xududida zardushtiylik dini yuzaga kela boshlaganda 
tashkil topdi. “Аvesto” zardushtiylik muqaddas manbai boʼlib, u oʼz davrining 
entsiklopediyasi hisoblagan. “Аvesto” gʼoyalariga binoan bolalar va yoshlarni 
oʼqitish hamda tarbiyalash quyidagilardan iboratdir:
1) 
diniy va maʼnaviy tarbiyalash;
2) 
jismoniy tarbiya;
3) 
oʼqish va yozishga oʼrgatish.
Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muhit, tabiatga muhabbat hissini 
uygʼotish muhim yoʼnalish hisoblangan. “Аvesto”da barkamol shaxs obrazi haqida 
aniq tasavvurlar ifoda etilgan.
Muntazam oʼqitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Sukrot (eramizdan 
avvalgi 469-399 er. avv. yillar) va uning oʼquvchilari tomonidan keng qoʼllagan 
yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod suqrotcha suhbat 
metodi nomini olgan. Oʼqituvchi (faylasuf) oʼquvchida qiziqish, bilishga intilishni 
uygʼotadigan savoldan foydalanadi, mulohaza yuritish asosida oʼquvchini voqea-
hodisalarning mohiyatini idrok etishga undaydi. Oʼqituvchining mulohazasi 

---

koʼpincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan toʼldirilib turiladi. Suqrotcha 
suhbatlar bir yoki bir necha oʼquvchilar ishtirokida tashkil etiladi.