Таълим вазирлиги тошкент кимё-технология институти й.Қ. ҚОдиров, Д. А. Равшанов, А. РЎзибоев

Шнекли қовуриш қозонлари. Бу қовуриш қозонларининг тузилиши содда, хизмат қилиши ишончли ва қулай, лекин қовурма тайёрлаш технологиясининг айрим талабларига жавоб бермайди. Шнекли қовуриш қозонларида янчилма қалинлиги катта эмас, у доимо аралаштириб турилган ҳолда бўлади, ундан интенсив равишда намлик буғланиб туради, яъни бу қовуриш қозонларида ўз буғида қовурилиш амалга ошмайди.


Барабанли қовуриш қозонлари технологик талабларни кўпроқ қондиради ва қовурма тайёрлашда ўз буғида қовурилиш самарадорлигидан қисман фойдаланиш имкониятини беради.
Барабанли қовуриш қозони МП-21 шнек-пресс агрегати таркибига киради ва ички диаметри 920 мм, буғ кўйлакли, қиздириш юзасининг майдони 10,25 м² эга бўлган цилиндрдан ташкил топган. Қовуриш қозонининг ичида минутига 32 марта айланувчи кураксимон аралаштиргич мавжуд. Қовуриш қозонининг юқори қисмида таъминловчи-намловчи шнек билан қабул қилувчи патрубок жойлашган.
Пресснинг қовуриш қозонида ёпиқ буғ билан қиздириб қовурма тайёрланади. Таъминловчи шнек орқали, керак бўлганда қовуриш қозонининг ичига сув ёки очиқ буғ бериш имконияти бор. Қовуриш қозонининг тагида қиздирадиган йиғгич бўлиб, у қовурмани прессга беришдан аввал ёпиқ буғ билан қуритиш учун хизмат қилади. Унда қовурмани сув ёки очиқ буғ билан намлаш учун қурилма бор. Йиғгични диаметри 351 мм, қиздириш юзасининг майдони 4 м² га тенг бўлган буғ кўйлаги билан жиҳозланган. Йиғгичнинг ичида минутига 84,4 марта айланувчи аралаштиргич бўлиб, у қовурмани барабан асоси бўйлаб ҳаракатланиши ва аралашишини таъминлайди.
Амалда мойли материал вақтнинг кўп кисмида муаллақ ҳолатда бўлади, бу заррачаларни ҳаво билан контакт вақтини оширади ва қовурмани ўз буғида қовурилишини қийинлаштиради.
Барабанли қовуриш қозонларини пахта чигитига қўллаб кўпгина тажриба ўтказилган. Бу тажрибалар шуни кўрсатадики, бу қовуриш қозонларида ишлов бериш шароити, керакли сифатдаги қовурма олиш имконини бермайди.
8-§. Пресслаб мой олиш

Мойли хомашёлардан пресслаб мой олиш қадимдан қўлланилган, дастлаб мой олиш учун тош ва тош идишлардан фойдаланилган. Кейинчалик ричагли, винтли, XVI асрда эса понали пресслар ишлатила бошланган. Гидравлик прессларнинг ихтиро қилиниши 1795 йилга тўғри келади, уларнинг амалиётда ишлатилиши 1818-1824 йилларда бошланди ва XX асрнинг 30 йилларигача етиб келди.

Узоқ вақтлар давомида (юз йилдан ортиқ) ишлаб чиқаришда қўлланиб келинган гидравлик прессларнинг кўпгина камчиликлари бор эди: пресслаш жараёнининг даврийлиги, оғир қўл меҳнатининг зарурлиги, кўп сонли қиммат баҳо ёрдамчи машина ва ускуналарнинг зарурлиги, қиммат баҳо пресс матонинг кўп сарф бўлиши, булар ўз навбатида тайёр маҳсулотнинг тан нархини оширарди. Гидравлик прессларда мой олишнинг асосий камчилиги, шунда эдики уларда мойларни охиригача олиб бўлмас, ва натижада прессдан чиққан кунжаранинг мойлилиги 7-8%дан кам бўлмас эди. Бу ишлаб чиқаришда мой йўқотишни ошириб юборарди.
Ўсимлик мойларини пресслаш усули билан ишлаб чиқаришни замонавий ускуналар билан жиҳозлаш шнекли пресслар билан боғлиқ бўлиб, бу ишлаб чиқаришдаги жараёнларни узлуксиз давом эттиришга олиб келади. Бу эса ҳар ҳил материалларни ташиш ва аралаштириш, сиқиш, грануллаш ва шу каби кўп қиррали технологик операцияларни олиб бориш имконини беради.
Ёғ-мой саноатида мойларни мойли ҳомашёдан сиқиб олиш учун ҳозирги вақтда шнекли прессларнинг ҳар хил конструкциялари ишлатилмоқда. Дастлаб улар фақат пресслаш заводларига ўрнатиларди, кейинчалик эса кенг ривожланган экстракциянинг кириб келиши билан мойларни шнекли прессларда экстракциядан олдин олиш, ўсимлик мойларини ишлаб чиқаришда асосий технологик жараёндан бирига айланди.
Қовурма тўкилувчан ва ғовак бўлади. Уни ҳар тарафдан кучли босим билан сиқилиши натижасида иккита бир-бири билан боғлиқ жараёнлар кузатилади: 1) суюқ қисми-мой ажралади; 2) қаттиқ заррачалар бир-бирига жипслашиб брикет – кунжара ҳосил бўлади.
4.7-расмда мойларни сиқиб олишнинг соддалаштирилган схемаси кўрсатилган

4.7-расм. Материални ҳар томонлама сиқиб мой олиш жараёнини
соддалаштирилган схемаси

Мойларни гель қисмдан ажралишини қуйидагича тасвирлаш мумкин. Қовурма заррачаларининг устки ва ички қисмида кўп микдорда мой жойлашган бўлиб, заррачалар бир-биридан ҳаво бўшлиқлари билан ажралган бўлади (4.7, а расм). Дастлаб, қовурмани ҳар томонидан сиқилиши натижасида, заррачаларнинг деформацияси ва уларнинг маьлум қисмлари бир-бири билан бирикиши содир бўлсада, асосан ҳаво сиқиб чиқарилади ва заррачалар қатлами орасидаги оралиқ камаяди. Заррачаларнинг юза қисмида жойлашган оралиқ жойлар мой билан тўлади. Шу вақтда қисқараётган заррачалар оралиғидан мойни сиқиб чиқариш бошланади (4.7, б расм). Мойнинг асосий миқдори заррачаларнинг бир-бири билан қўшилиши ва деформацияланиши – зичлашиши натижасида сиқиб олинади. Заррачаларнинг ички юза қисмлари яқинлашиши натижасида, уларнинг ички юза қисмидан мой ажралиши бошланади. Заррачаларнинг ички ва ташқи юза қисмлари яқинлашиб оралиқдаги бўш жойлар мой билан тўлади. (4.7, в расм).

Олдин кўрсатилганидек заррачаларнинг юза қисмидаги мономолекуляр мой қатлами энг кўп боғланиш энергиясига эга бўлади.
Юзадан масофанинг узоқлашиши билан боғланиш энергияси камаяди, шунинг учун сиқиб чиқарилаётган мойни оқими ўртасидаги тсзлик катта бўлади, юзага яқин қатламлар қўзгалмас бўлади, бинобарин, бу босқичда заррачалар орасидаги масофа қисқариб уларнинг бирикиши амалга ошади.
Заррачалар орасидаги каналларнинг кўндаланг кесими бирдан кичрайиши натижасида юзалар бир-бирига яқинлашиб мономолекуляр мой қатлами ҳосил бўлиши натижасида мойни сиқиб чиқарилиши тўхтайди, чунки адсорбцияланган мой плёнкаси сиқилмайди. Амалиётда мой қолдиғи мономолекуляр қатламлар ушлаб турган мойга нисбатан кўп бўлади, чунки мой плёнкаси узилади ва бўлаклар орасидаги контакт бузилади. Бундан ташқари заррачаларнинг бирикиш жараёни тугаши натижасида мойни капсулланиши содир бўлади.
Қовурма заррачаларининг бирикиб кунжара брикети ҳосил бўлиши қуйидагича бўлади: пресслашни бошланғич даврида заррачаларнинг бир-бирига яқинлашиши, улар орасидаги бўш жойларнинг қисқариши амалга ошади, (4.7, б расм) кейин заррачалар тўқнашиб бир-бирини эзади (4.7, в расм).
Бу заррачаларнинг деформацияланишига ва мой плёнкаси узилган жойда бир-бирига бирикишга олиб келади. Қовурма сочилувчан эмас балки бутун бир пластик жисмга айланиш даври бошланади. Босим ошиши билан заррачаларни бирикиши гелли ғовак жисм кунжара брикетини ҳосил қилади. Лекин кунжарада заррачалар ва заррачалар гуруҳлари орасида каналчалар қолади. (4.7, г расм).
Босим олингандан кейин деформация таъсирида кичик оралиқлар ёки катта ёрилишлар ҳосил бўлади. Балки шунинг учун ҳам ҳали прессдан оқиб улгурмаган мойларни қайтадан шимиб олиш содир бўлади (4.7, д расм). Шундай қилиб, кунжарадаги қолдиқ мой, бу айрим жойлардаги капсулланган, заррачаларнинг ташқи юзалари билан бириккан, ёриқларнинг ички юзалари билан боғланган ҳамда қовуриш ва майдалаш даврида бузилмаган хўжайраларда қолган мойлардир.
Мойни сиқиб олиш жараёнининг физик маъноси гидравлик прессларда пресслаш шартларига жавоб беради ва шнекли прессларни ишлатишда ҳам сақланиб қолади. Шнекли пресслардаги жараённинг ўзига хослиги қуйида кўрсатилади.