Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Мавзу9: Гапиришни ўргатиш. 
Режа: 
1.
Гапириш – нутқ фаолиятининг тури. 
2.
Гапиришга ўргатишнинг хусусиятлари, қийинчиликлари. 
3.
Гапиришни ўргатишнинг мазмуни.
4.
Диалогик ва монологик шаклда гапиришни ўрганиш.
5.
Гапиришни ўргатиш машқлари.
Адабиётлар: 
1.
Ўрта мактабда чет тиллар ўқитишнинг умумий методикаси. Т., 1974, 130-160 бетлар. 
2.
Пассов Е.И. Основыкоммуникативной методики обычная иноязичному общения. М.,1989, 126-
128 бетлар. 
3.
Жалолов Ж. Кўрсатилган китоб, 208-218 бетлар. 
4.
Ҳошимов Ў. Кўрсатилган китоб, 110-125 бетлар. 
Гапириш бошқа нутқ фаолияти турлари билан чамбарчас боғлангандир. Ўқувчидан Т.Т.малака 
қанчалик яхши эгаллаган бўлса, гапириш ҳам шунча тезлик билан ривожланади. Ўқувчи 
мазмунини қабул қила олмаса, тушунча олмаса маълумот-жавоб қайтариш қийин. Ўқиш, гапириш 
билан алоқадор. Ўқувчи ўқиган маълумот орқали гапиради, маълумот беради. У қанчалик кўп 
ўқиса, шунча гапириш учун маълумот тўплайди. Ўқиш – гапириш учун маълумот манбаи 
ҳисобланади. 
Ўқувчи ёзув орқали ўқиган, тинглаган, гапирган материалларини, маълумотини ёзма 
ифодалайди. Ёзув ҳам гапириш маълумотини, материалини эсда қолишда ёрдам беради. 
Демак, гапириш фаолияти бошқа нутқ фаолиятлари билан узвий боғлиқ.
Гапириш – бирор фикрни изоҳ этиш мақсадида муайян тилдаги лексик, грамматик ва талаффуз 
ҳодисаларини қўллашдан иборат. Аввал ўйла, кейин сўйла дейилиши бежиз эмас. “Ўйла” 
қисмидаги фикр пайдо бўлиши, “Сўйла”да эса уни нутқ ҳаракат сезгиси (анализатори орқали 
“баён этиш”) томонлари назарда тутилади. Биринчиси – тил материалининг қўлланилишидир, 
улар лексик, грамматик, талаффуз кўникмалари дейилади., иккинчиси – фикр айтилиши, гапириш 
малакаси номи билан юритилади.
Чет тилда гапириш уч қисмдан иборат нутқий фаолиятидир. Даставвал гапиришга мойиллик 
(мотивация) бўлиши тақозо этилади. Ушбу тил воситасида фикр айтиш эҳтиёжи туғилади. Нутқий 
ҳаракатни бажаришга майл пайдо бўлса, бирор ахборот бериш, саволга жавоб қайтариш ёки 
нонутқий ҳаракат (масалан: илтимос, буйруқ)ни ижро қилишга киришилади. Гапиришнинг ушбу 
қисмида айтиш нияти пайдо бўлади.
Фикримиз изоҳ қилиш қисмига эса анализ, синтез, амаллари ишга тушади. Бунинг учун 
хотирада тутиш хизмат қилади. Парадигматик боғланиш мавжуд. Парадигматик алоқада ички 
боғланишлар сўзларнинг турли белгиларига биноан таққосланиши кузатилади.
Айтилишида бир хил ёзилишида фарқ қилади. (see-sea, sehen-sahen, two-too, stollen-stohlen, 
маъноси яқин (big-large) зид маъноли (go-come). Гапирувчи хотирада тайёр турган сўзни ёки 
грамматик бирликни танлайди, одатда она тили ҳодисалари хотирада тайёр туради. 
Интерференция пайдо бўлади (масалан; чет тили ва она тилидаги сўз таркиби бунга мисол 
бўлади). 
Гапиришнинг учинчи қисми ижро этиш: фикрни баён этиш, талаффуз қилиш:
Учала қисмининг амал қилиши нутқ фаолияти турларидан гапиришни юзага келтиради. 
Чет тилда гапиришни ўргатишнинг ўзига хос қийинчиликлари бор. Қийинчиликлар 
экстралингвистик, психологик, лингвистик бўлиши мумкин. 
Экстралингвистик қийинчиликлар:
1.
Гапиришни кимгадир, нимагадир қаратилиши. 
2.
Гапиришда нутқ вазиятида бўлиши. 
3.
Воситаларнинг бўлиши. 
4.
Гапириш эҳтиёжи бўлиши. 
5.
Гапиришда имо-ишоранинг, ҳаракатнинг қўлланилиши. 
Психологик қийинчиликлар ҳам муҳимдир. Психологик И.Ф.Зимнния фикрни баён қилишнинг 
ўзи “овчи”, шакллантирувчи, амалга оширувчи психологик тузилишини беради. Энг аввало 
гапириш учун стимул рағбатлантирувчи ундовчи омилнинг бўлиши, фикрнинг шаклланишига 
олиб келадиган эҳтиёждир, сабабдир. Бунинг учун ташқи ва ички таъсир бўлиши зарур, унда 

---

эҳтиёж туғилади. Психологик нуқтаи назардан гапириш учун тил материалини билиш зарур, улар 
гапиришнинг механизмлари ҳисобланади.
Гапириш яна иккита психологик қийинчиликлар билан характерланади: фикрни баён қилиш, 
шаклни ўйлаб кўришга имкон камлиги ва ифодаланишнинг бир онда содир бўлиши. 
Гапиришнинг автоматлашган ва автоматлашмаган томонлар ҳам қийинчилик билан боғлиқ. 
Тафаккур хотира ҳам гапиришни ўргатишда муҳим рол ўйнайди.
Гапиришни ўргатишда лингвистик қийинчиликлар ҳам таъсир қилади. 
1.
Гапириш учун керакли лексик, грамматик материалини, гапириш намуналарини тўғри 
танланган бўлишлиги;
2.
Тўғри оҳангда, ритмда, тўғри талаффуз қилишдаги қийинчиликлар; 
3.
Нутқ намуналари режимларини қулай олишдаги қийинчиликлар; 
4.
Гапириш адабий тилда эмас жонли тилда содир бўлади;
5.
Гаприш жумлалари қисқа тузилади. Have you? And you?
6.
Луқма танлаш, гап қисқартириш кенг қўлланилади. Гапириш икки хил: 1) монологик, 2) 
диалогик шаклида амалга оширилади. 
Тайёрланган нутқ дейилганда, ўқувчи тайёрланиши учун маълум мавзу, вақт берилиши, 
керакли воситалар, сўзлар, нутқ намуналари олдиндан ўргатилиши, уйда тайёрланиши таянчлар 
бўлиши кўзда тутилади. 
Тайёрланмаган нутқни спонтан нутқ ҳам дейилади. Бундан илгаридан тайёргарчилик 
кўрилади. Чет тилда гапиришга ўргатишнинг мазмунига лингвистик, психологик ва методик
қисмлар киради. 
Лингвистик қисмга гапириш учун зарур бўлган тил ва нутқ материаллари, гап тузилишлари, 
нутқ намуналари киради. 
Лингвистик қисм устида тўхталганда экстраллингвистик элементларни
имо – ишора, ҳаракат ва бошқа воситаларни ҳам ёдда тутиш зарур. 
Психологик қисмга гапириш малакаларини эгаллаш киради. У репродукциядан, ўрнига қўйиш, 
ўзгартиришдан, кенгайтиришдан, қўшиш, аралаштиришдан иборатдир. 
Репродукция ўқувчи ўқитувчидан ёки монограммадан эшитганини, тингланг айнан ўзини 
қайтаришдан. У қисман сўзларни алмаштириш ҳам мумкин. 
Кенгайтиришга эга нутқ намунаси, гап структура кенгайтирилади. 
Масалан: I have a book.
I have an English book.
I have an interesting English book. 
I have an interesting English book at home:
Методик қисмдаги гапириш метод, усулларининг йўлларини, қўллаш тушунилади. Бунда 
ўқувчилар таянчлар, таянч воситаларидан фойдалана олишлари муҳимдир. 
Монологик нутқ гапиришнинг бир шакли бўлиб, сўзловчи томонидан бажарилган. 
Монологик нутқ (МН) ҳам ўзига хос хусусиятларига,қийинчиликларга эга. Улар қуйидагилар: 
1.
Монологик бир киши томонидан бажарилади. 
2.
У режали бўлади. 
3.
У қисман тайёрланган бўлади.
4.
У мантиқий боғланган.
5.
У бир контект, мант асосида олиб борилади. 
6.
Унга шароит таъсир қилади. 
7.
Услуб таъсир қилади. 
8.
Мологик таъсирчан, ҳис-ҳаяжонли, кимгадир, нимагадир қаратилган бўлади.
Э.И.Пассов монологни: 1) давомли, 2) мантиқий, кетма-кетликда, мазмунан тугалланган 
бўлади, дейилади. 
Г.В.Рогова, М.Я.Демяненко монолог нутққа ўргатишни 3 босқичга бўлсалар, С.Ф.Шатилов 2 
босқич мавжуд дейди. Ж.Жалолов, Ў. Ҳошимов ва бошқалар методлар 3 та босқични кўрсатади.
1 – босқич. Тайёрловчи босқичи. МН.ни ўргатиш учун керакли тил материалларини, 
структураларини, нутқ намуналарини танлаш, ўргатиш, тайёр монологларни ёдлатиш каби 
машқлар ўргатилади. 
2 – босқиш. Ўрганилган тил материаллари, нутқ намуналари, воситалар, таянчлар асосида 
кичик монологлар тузишга ўргатиш. 
3 – босқич. Эркин монолог тузиш, монологни ривожлантириш босқичи. 

---

Диалогни нутқ (ДН) гапиришнинг бир шакли бўлиб, 1 тадан ортиқ сўзловчи томонидан 
бажарилади.
ДН нинг ҳам ўзига хос хусусиятлари, қийинчиликлари бор.
Улар қуйиданилар:
1.
Диалог тезда жавоб (реакция) қилиш заруриятдир. 
2.
Диалог фақатгина савол – жавобдан иборат эмас. 
3.
Ҳар бир сўзловчи ўз мақсадини кўзлайди. 
4.
Диалогда қатнашувчилар бир-бирининг шароитларини, вазиятларини билган тақдирда 
диалог давом этади. 
5.
Диалогда қатнашувчилар олдиндан тилнинг мазмунини билишлари қийин. 
6.
Диалогда қатнашувчилардан бири унга етакчилик қилиши зарур. 
7.
Диалогда гап қистириш, луқма ташлаш (реплека), восита, шароит муҳим ўрин тутади. 
Гап қистириш луқма ташлаш лингвистик адабиётларда диалогнинг бирлиги деб қабул 
қилинади.
Диалог ўргатишнинг 3 босқичга бўлиш мумкин. (Г.В.Рогова ҳам шу фикрда). 
1 – босқич. Тайёрловчи босқич. Диалог учун тил материалларини, воситаларининг, энг 
керакли луқмаларини танлаш ва уларни тузишни ўргатиш. 
2 – босқич. Намуна асосида диалоглар тузишни ўргатиш. 
3 – босқич. Мустақил диалог тузиш босқичи, диалогни ривожлантириш босқичи.
Ҳозирги методикада диалогни 2 йўл билан ўргатилиши маълум: дедуктив (умумийдан 
хусусийга йўналган) ва индуктив (хусусийдан умумийга). 
Дедуктияда диалогнинг яхлит намунасига суяниб иш кўрилади. Намуна дилог бирликлари 
мажмуи сифатида аввало тинглаб тушунишга берилади, сўнгра у ёд олинади, кейинчалик лексик 
ўзгаришлар қилиб, қисмга-қисм ишлаб чиқилади. Бироқ бунда ўқувчи тил материалларини нутқда 
мустақил қўллашга ўрганмайди, ёдлашга ўрганиб қолади.
Индуктив усуллар диалогни кичик бирликларидан бошлаб мустақил фикр юритиш машқ 
қилинади.
Бунда ҳам қолиб намунадан фойдаланиш тақиқланмайди, лекин ёдлаш учун эмас, унга тақлид 
қилиш мақсад қилиб қўйилади. 
Ҳозирги даврда гапиришни ўргатишда монологдан бошлаш керакми ёки диалогдан деган 
масала баҳсга сабаб бўляпти. Баъзи методистлар диалогдан бошлаб керак десалар, баъзи 
монологдан бошлаш керак дейди. Ҳозирги пайтда иккала шаклни-диалог, монологни бир вақтнинг 
ўзида ўргатиш мақсадга мувофиқдир. Лекин монолог бир оз илгарилаши мумкин. 
Ҳар қандай фаолиятни ўргатиш пайтида машқ марказий ўрнини эгаллайди. Тайёрловчи ва 
нутқ машқлари гапириш кўникма ва малакасини шакллантириш, ривожлантириш ва 
такомиллаштириш вазифаларини ўтайди.
Тайёрлов деганда, гапиришнинг лексик, грамматик, талаффуз кўникмарига даҳлдор машқлар 
тушунилади. Улар тил ҳодисаларининг шаклий (формал), маънавий (семантик), қўлланиш 
(функционал) қийинчиликларни олдини олишга, содир бўладиган хатоларни тўғрилашга ҳаракат 
қилади.
Нутқий машқларда эса тайёрланмаган ва тайёрланган нутқ содир этилади.
Тайёрлов машқлари: 1. тақлид қилиш, 2. шаклини ўзгартириб айтиш, 3. жумлани тақлидий ёки 
мустақил тузиш, 4. жумла тузиш ва уларни гуруҳлаб айтиш. Нутқий машқлар: тайёрланган 
машқни малакаларини ўстиришга мўлжалланган машқлар: а) таянч сўз, гапириш режаси, сарлавҳа 
кабиларга суяниб, фикрни ўзгартириш ва тўлдириб баён этиш; б) ахборот манбалари (расм, кино 
ва диафильм, матн кабилар)дан фойдаланиб, фикр изҳор этиш; в) ўрганилган мавзуга асосланиб 
фикр айтиш. 
Тайёрланмаган нутқни ўргатиш машқлар: а) она тилидаги ҳикоя, расм, овозсиз фильм ахборот 
асосларига таяниб гапириш, б) олдин кўрган ёки ўқиган. Ўйлаган, ҳаёлидан ўтказган фикр-
мулоҳазаларидан таркиб топган ҳаёт тажрибасига келиб чиқиб гапириш. 
Савол ва топшириқлар. 
1.
Гапиришнинг бошқа нутқ фаолиятлари билан қандай боғлиқлиги бор? 
2.
Гапиришнинг ўргатишнинг қийинчиликлари нимада? 
3.
Диалог ва монолог нутқнинг бир-биридан фарқини гапиринг? 
4.
Гапиришни ўргатишда қандай машқлардан фойдаланади?