Ta’limni qanday qilib boshqariladigan jarayonga aylantirish mumkin?- ta’lim olishni o’zlashtirish jarayoni sifatida maxsus tashkil etish lozim. Ma’lumki, o’quvchilar dastavval tashqiy moddiy harakat bilan ish ko’radilar. Shundan keyin harakatlar sekin-asta o’zgarishi- umumlashtirish, uning qismlari qisqartirish va u bajariladigan darajani o’zgartirish natijasida, harakat interiorizastiyasi; ya’ni uning ichki harakatga, endi butunlay bolani aqlida voqe bo’ladigan harakat aylanishi ro’y beradi. Shuning uchun ta’lim jarayoni muvofiq ravishda – etaplar asosida quriladi. P.Ya.Galperin va uning shogirdlari o’quvchi topshiriqni chamalashning 3 ta asosiy tipini belgilab chiqdilar.
-birinchi tipning chamalash asosida faqat namunalar (harakat va mahsulot namunalari) tashkil etadi. Bu harakatni qanday bajarish to’g’risida hech qanday yo’l-yo’riq berilmaydi. O’quvchi juda sekinlik bilan o’zi harakat qiladi.
-ikkinchi tipning chamalash asosi yangi materialga oid harakatni qanday qilib to’g’ri bajarish haqida hamma yo’l-yo’riqlarga ega bo’ladilar. Ana shu tip asosida ta’lim berish ancha tez boradi va deyarli xatosiz bo’ladi.
-uchinchi tipni chamalash yangi topshiriqlarni tahlil qilishni rejali tarzda o’rgatish bilan bog’liq bo’lib, u ana shu topshirishqni bajarish shartlarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi. Uchinchi tip asosida chamalab ta’lim berish xatolar juda kam bo’ladi.
Topshiriqni chamalash tipi o’quvchi hali topshiriqni bajarishga kirishmasdan oldin ro’y beradi. Bu yangi harakatni qanday bajarish kerakligi to’g’risidagi ko’rsatmalar tizimidir. Endi o’quvchi uni bajarishga kirishadi. Keyingi bosqichda moddiy harakat bosqichida harakat yo predmetlarda yoki ularning tasvirlarida olib boradi, ular predmetlar bilan taqqoslanadi, o’lchanadi, qayta joylashtiriladi, o’zgartiriladi. Navbatdagi bosqich – baland ovoz vositasida harakat qilishning ichki planga ko’chirish – bu xuddi o’sha tashqi nutuqning o’zi, lekin “o’z ichida” harakat qilishdir.
Ta’lim jarayonini boshqarishning dasturlashtirish katta ahamiyatga ega. Dasturlashtirilgan ta’lim- ta’lim olayotgan o’quvchi oldingi materialni egallab olmasdan turib o’zlashtirishda navbatdagi qadam qo’ya olmaydi. Buning uchun o’quv materiali qat’iy mantiqiy izchillikda joylashtirilgan kichik porstiyalarga bo’linadi.
O’qituvchi o’quvchiga ta’lim berish faqat ma’lumotlar uzatish “to’g’ri aloqa kanali” orqali o’quvchiga etkazishgina emas shuningdek, ta’lim to’la-to’kis bo’lishi uchun “qaytar aloqa” kanali ham faol bo’lishi lozim. Faqat ana shu “qaytar axborot” asosidagina o’qituvchi ma’lum o’quvchining ta’lim olishi muvaffaqiyatli boriyaptimi-yo’qmi- shu haqida xulosa chiqara oladi va shunga qarab ta’lim jarayoniga tuzatishlar kirita oladi, o’quv jarayonining bundan keyingi borishini rejalashtira oladi.
O’qituvchi huzurida repetitor singari bitta o’quvchi emas, balki 35-40 o’quvchi bo’ladi. O’qituvchi har bir o’quvchidan to’xtovsiz oqim bo’lib keladigan qaytarma axborotni olish imkoniga ega emas, ta’limdagi har bir “qadam”dan keyin har bir o’quvchidan so’rab chiqa olmaydi. “Qaytar aloqa kanali” vaqti-vaqti bilan ishlaydi, u orqali katta uzilishlar bilan oz axborot olinadi. Bu esa o’qituvchi o’quvchi o’zlashtirishining individual xususiyatlariga oid aniq ma’lumotga ega bo’lmaydi. Shuning uchun bunda dasturlashtirilgan ta’lim o’quv jarayonini doimiy nazorat qilib turish va boshqarishni ta’minlaydi. Dasturlashtirilgan ta’lim- ta’lim olayotgan o’quvchi oldingi materialni egallab olmasdan turib o’zlashtirishda navbatdagi qadam qo’ya olmaydi. Buning uchun o’quv materiali qat’iy mantiqiy izchillikda joylashtirilgan kichik porstiyalarga bo’linadi. Bu esa ta’lim berish faoliyatining har bir qadamini haqiqatdan nazorat qilishni ta’minlaydi va o’zlashtirishning individual xususiyatlariga muvofiq ravishda o’quv jarayonini tartibga solib turish imkonini beradi. Nihoyat, har bir o’quvchi o’zi uchun optimal sur’at, me’yor va uslubda o’qitiladi.
