Talabalari uchun darslik

Ftmksional genomika. 
Shunga ko‘ra genomikaning ikkinchi tadqiqot 
yo‘nalishi qiyosiy genomika deb atalib, uning asosiy vazifasi odam 
genomini tadqiq qilish bilan chekianib qolmay viruslar, bakteriyalar, 
p a r a z it o ‘sim lik la r, h a y v o n la r, z a m b u ru g ‘la r g en o m tils im in i 
aniqlashtirishga qaratilgan, hozirga qadar deyarli barcha vimslar genomi, 
30 dan ortiq bakteriyalarning oqsil biosintezida qatnashadigan genom 
qismlari aniqlandi. 
100
dan ortiq kasallik q o ‘zg‘atuvchi organizm lar 
genom idan nukleotidlar izchilligini o ‘rganish tugallanish bosqichida 
turibdi.
Shu yocl bilan respublika geninjener markaz laboratoriyam udiri, prof. 
Sh.S.Azimova boshliq olimlar jigar uchun o ‘ta xavfli “B” sariq kasalligini 
qo‘zg‘atuvchi virusga qarshi vaksina yaratish ilmiy loyihasini yakunlab, 
hayotga tatbiq etdilar va xavfli sariq kasalining paydo boiishining oldi 
olindi.
Uchinchi yo‘nalish 
qiyosiy genomika. 
Genomikaning uchinchi yo‘nalishi 
odamning genetik xilma-xilligini tadqiq qilishga oiddir. Odamlar orasidagi 
genomning farqini aniqlash odamning kelib chiqishi bilan bogiiq ilmiy 
muammolarning yechimini topishga yo‘naltirilgan.
Aniqlanishicha, turli odam laming 10000 nukleotidida 9999 o ‘zaro 
o fcxshash b o iib , bir nukleotid b o ‘yicha farq b o ia d i. M uhim oqsil 
molekulalarini yoki rR N K sintezida qatnashmaydigan genlar tarkibida 
bunday o ‘zgarishlar kamdan kam uchraydi. Odamlar birga yashar ekan 
paydo b o ig an mutatsiya barcha odamlarga tarqalishi mumkin. Agar 
odam lar gumhi bo‘linib ketsa, ularning har bir gumhidagi mutatsiyalar 
to cplana boradi. Hozirgi tasawurlarga binoan paydo bo‘lgan ko‘pchilik 
mutatsiya organizm uchun foydali ham zararli ham emas. Ular tanlanish 
nazoratida boim aydilar va avloddan-avlodga berila boradilar. Odam 
populyatsiyadagi o ‘zaro qarindoshlikni o ‘rganishda yadro D N K va 
mitoxondriya D N K tuzilishidagi o ‘zgarishlardan foydalaniladi. Odamdagi 
har bir mitoxondriya molekulasi 16500 nukleotidlar juftligidan iborat. 
M ito x o n d riy a D N K si o n a lik to m o n id a n
irsiy lan ish i sab abli 
rekombinatsiyada qatnashmaydi. Bu holat uni tahlil qilishda asqotadi. 1987- 
yili AQShdagi Kaliforniya universiteti olimi Alan Uilson o ‘z hamkasblari 
bilan Afrika, Osiyo, Yevropa irqlariga mansub odam lar M tD N K sidagi 
nukleotidlar juftligini o ‘iganib, uning Sharqiy Afrikada nihoyatda turli-

---

tum an ekanligini aniqladi va unga asoslanib Homo sapiens Afrikada paydo 
bo‘igan degan fikmi ilgari surdi.
Наг bir genning oldingi va keyingi qismida m azkur gen qanday 
to ‘qimani, rivojlanishning qaysi bosqichida qanday tashqi, icliki (masalan, 
gormonal) faoliyat ko‘rsatishi lozimligidan xabar beruvchi nukleotidlar 
izchilligi mavjud. Bunday boshqaruvchi qismlar gen yonidagina emas, 
balki DNK ning retrovirus genomida ham uchraydi. Retroviruslarning 
ko‘pchiligi xo‘jayin D N K orasiga kirib unda m a iu m lokuslarni egallaydi 
va DN K replikatsiya paytida kelgusi avlodlarga beriladi. Ko‘pgina viruslar 
ilgarigi odam lar genomiga joylashib olib o ‘zlarining kasalhk qo‘zg‘atuvchi 
funksiyasini yo‘qotganlar. Ana shunday retroviruslaming ba’zilari genom 
bo‘ylab sakrab yuradilar. Ularning ayrimlari genning tartibga soluvchi 
qismiga ham joylashib olgan. Endogen retroviruslar odam DNKsining 3 
foizini tashkil etadi.
Turli organizmlar, xususan odam genomining tilsimini ochish juda 
ko‘p kasallik qo‘zg‘atuvchilarining genomini tadqiq qilishga imkon beradi. 
Endilikda shunday dorilar ishlab chiqarish kerakki, ular organizmning 
kasal geniga ta ’sir etib yuqori samara bersin.
77 —