Talabalari uchun darslik

16 - jadval
Egizaklarda ayrim kasalliklarni takrorlanishi (%da)
E giz akJar
t ip i
S h iz o fre -
niya
A q li
pastlik
T u t -
q a n o q
M a y -
m o q lik
Q a n d li
diabet
J in o y a t-
c h ilik
M o n o z ig o t a
69
97
67
32
65
68
D iz ig o t a
10
37
30
3
18
28
Bir tuxumdan rivojlangan egizaklami bir xil sharoitda yoki har xil 
sharoitda tarbiyalash orqali organizmning shaxsiy rivojlanishida irsiy 
omillar va tashqi muhitning organizmga ko‘rsatgan ta ’siri o ‘rganiladi 
(73-rasm). Bir tuxumdan va har xil tuxumdan rivojlangan egizaklami 
bir xil sharoitda tarbiyalash orqali organizm rivojlanishida irsiy omilning 
roli bilinadi. Agar biror belgi bo‘yicha egizaklarda deyarli farq bo‘lmasa, 
u holda bir tuxumdan, belgilar o ‘zaro katta farq qilsa egizaklar har xil 
tuxumdan rivojlangan degan xulosaga kelinadi.
73
- 
rasm. Monozigota va dizigota egizafclar.
16-jadvalda 
b ir tu x u m d an va h ar xil tux u m d an riv ojlang an 
egizaklarning biri kasal bo£lsa, ikkinchisida ham m azkur kasallikka 
uchrashiga oid m a’lumotlar keltirilgan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki bir 
tuxumdan rivojlangan egizaklaming biri kasal boisa, ikkinchisining ham 
kasallanish foizi nihoyatda yuqori.
Egizaklar metodi qoilanilganda juft egizaklaming har ikkisi bir xil 
sharoit yoki har xil sharoitda tarbiyalanganligi e ’tiborga olinishi kerak. 
Egizaklar metodi belgilaming irsiylanish koeffitsientini aniq ifodalash 
uchun imkon beradi.
Sitogenetik metod. 
Odam irsiyatini sitogenetik m etod asosida 
o ‘rganishning asosiy obyekti hujayra b o iib , bunda xromosomalaming 
tashqi, ichki tuzilishi, vazifasi tadqiq qilinadi. Odam xromosomalarini 
o ‘rganish mitoz boiinishning metafazasida amalga oshiriladi. Chunki bu

---

boiinish fazasida xromosomalar to‘liq shakllangan va hujayraning markaziy 
qismida joylashgan b o ia d i. Sitogenetik m etod yordam ida som atik 
hujavralardagi xrom osom alar soni, tuzilishidagi o ‘zgarishlar va ular 
ta ’sirida fenotipning o ‘ziga xos tafovutlari aniqlanadi.
Shaxsiy taraqqiyot mobaynida har xil to ‘qima hujayralarining bo‘linishi 
oqibatida ularda xromosomalar miqdori o ‘zgargan yoki qayta shakllangan 
hujayralar populyatsiyasi yuzaga keladi. Ayniqsa qarigan to‘qima hujayralar 
tuzilishini o ‘rganishda sitogenetik m etod bebaho sanaladi. M a iu m
bo‘lishicha odamlarda ham hayvonlardagi kabi monosom ik, trisomik 
individlar, hujayralar kuzatiladi. Ayrim xromosomalaming tarqalmasligi 
faqat meyozda emas, balki somatik hujayralarda ham ro‘y beradi. Shu 
sababli odamlarda XO/XX, XO/XXX, XO/XXXX xromosomali ayollar, 
XO/XY, XO/XYY xromosomali erkaklar uchraydi. Somatik hujayralarda 
xromosomalaming tarqalmasligi yoki ulardagi translokatsiya, deletsiya 
ayollaming yoshi ulg‘aygan sari kuchaya boradi. Oqibatda xromosoma 
bilan bog‘liq kasalliklaming foizi orta boradi. Masalan, 19 yoshli homilador 
ayollarda Daun kasali bilan tugilgan bolalarning foizi 0,03-0,04 b o isa, 
40 yoshli va undan katta yoshli hom ilador ayollarda 0,2-0,81 foizga 
ortganligi aniqlangan.