Тадбирлар номи

Муаммоли савол:
Худоёрхон билан К.П.Кауфман ўртасида имзоланган шартномаларнинг тузилишини тақозо этган шароит ҳақида мулоҳаза юритинг?

Россия-Қўқон савдо шартномаси имзолангандан кейин Россия билан Қўқон хонлиги ўртасидаги муносабатлар дўстона давом этди. Лекин, масаланинг бошқа томонидан қарайдиган бўлсак, шартнома чоризм ҳукумати манфаатларига мос тушди. Қўқон хони Туркистон генерал-губернаторининг барча талабларини сўзсиз бажарадиган бўлди.

1868 йил 24 февралдаги тузилган тинчлик шартномаси бўйича Қўқон хонлиги Россия империясининг вассалига айлантирилиб, Қўқон хони Туркистон генерал-губернаторининг рухсатисиз ҳеч бир давлат билан дипломатик муносабатда бўла олмас эди. Шундай қилиб, Қўқон хонлиги ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жихатдан Туркистон генерал-губернаторлигига бутунлай қарам бўлиб қолди. Подшо хукумати, хонликнинг ташқи ва ички сиёсатини тўла назорат остига олди.

2. 
   1873-1876 йилларда Қўқон хонлигидаги қўзғалон ва хонликнинг тугатилиши ва Фарғона вилоятининг ташкил топиши.
   

ХIX асрнинг 60-80-йилларида Худоёрхоннинг шафқатсиз феодал тартиблари, ҳамда деҳқонлар ва шаҳар камбағалларининг қаттиқ феодал эксплуатация қилиниши, меҳнаткаш халқнинг сиёсий ва иқтисодий хуқуқсизликлари халқнинг аҳволини жуда ҳам ачинарли ҳолатга солиб қўйди. Бунинг устига хонлик территориясининг бир қисми Россия қарамоғига ўтганлиги натижасида даромаднинг камайиб кетган қисмини тўлдириш учун Худоёрхон янги солиқлар жорий қилишга ва эски солиқларни оширишга киришди .Унинг фармойиши билан хонликда солиқ устига солиқ, ўлпон устига ўлпон, одамларни қатл қилиш ишлари авж олди.
Худоёрхон солиқ турларини кашф этишда ва уларни ундиришда тенги йўқ устаси фаранг бўлган. Масалан, бир боғ хашакдан, бир пиёла сутдан, ўнта тухумдан, масхарабозлардан, айиқ ўйнатувчилардан, дўкон қоровулларидан олинадиган ва бошқа хилма-хил солиқларни кашф этган.
Худоёрхон барча нарсалардан солиқ тўплаб, катта бойлик орттирган. Бу ҳакда рус манбалари ҳам далолат беради: «Солиқлар олинадиган буюмларнинг турлари жуда кўп бўлиб, улар имкони борича барча нарсалардан олиниб, халк том маънода шилинган. ҳатто камбағаллар келтириб сотадиган қамиш, шох-шабба, янтоқ ва шунга ўхшаш нарсалардан солиқлар ундирилган. Кейинги вақтларда тоғлардан ариқлар орқали оқиб келадиган сувларга ҳам солиқ солинган. Фақат нафас олинаётган ҳаводан солиқ олинмаган, холос. Бу ҳол Хонга қарши норозиликнинг асосий омилларидан бири бўлган эди.
Худоёрхоннинг қаттиқ зулми ва адолатсизлиги, оғир иқтисодий ҳает ҳамда унинг Россиянинг хизматкорига айланиши халк ғазабини қўзғатди. Шунинг учун Хонга қарши халк билан биргаликда сарой ҳарбийлари ва амалдорлари, руҳоний ва савдо вакиллари ҳам бош кўтарди. Бунда ўзбеклар, қирғизлар ва тожиклар фаол катнашиб, Ватан хоини Худоёрхонга ва Рус давлатининг тажовузига қарши курашдилар. Бу ҳарaкaтнинг юзага келишида қирғиз Мулла Исхоқ мулла Ҳасан ўғли ҳам муҳим ўрин эгаллаб, Пўлатхон номи билан шуҳрат қозонган эди. Мулла Исхоқ тахминан 1844 йили туғилган. Унинг отаси Муллa Ҳасан ўқимишли киши бўлиб, Марғилондаги Оқмадрасада мударрислик қилган. Мулла Исхоқ даставвал Қуқондаги Tyнқаторда, сўнгра отаси ҳузурида таълим олган. Бир неча йил ўтгач, яъни 1867 йили Фарғонадаги Сўх туманига келиб, уз қабиладошларининг яйловида икки йил яшаган, сўнг Уқнадаги масжидда имомлик қилган. Кўп ўтмай у Андижон шаҳрига бориб, масжидларнинг бирида имомлик қилган. Айни бир пайтда тамаки савдоси билан шуғулланиб, Тошкентга қатнаб турган. Бу ерда Мулла Исхоқ, хонликнинг нуфузли кишиларидан бири ҳурамалик Абдумумин оталиқ билан дўстлашиб, Тошкентга келади. Хонликнинг сиёсий курашларида фаол қатнашган ва кўпни кўрган Абдумуминга кўп воқеаларни гапириб бериб, Мулла Исхоқнинг сиёсий онгини уйғотади. Бу вақтда, яъни 1872 йили Шердодхох бошчилигидаги бир неча қирғизлар Самарқандга боришиб, собиқ Қўқон хони Олимхоннинг невараси Пўлатбекни тахтга ўтказиш ҳақидаги мақсадни баён этадилар. Бу ишни амалга оширишда қирғиз қабиласи бевосита ёрдам беришлари маълум қилинади. Аммо тахт учун курашларда буваси Олимхон ва отаси Иброҳимбек ўлдирилганлигини эсдан чиқармаган Пўлатбек таклифни қабул этмайди. Шундан кейин Шердодхох Тошкентга келиб, Абдумўмин оталиқ хонадонида меҳмон бўлиб, Пўлатбекнинг рози бўлмаганлигини сўзлаганда, Мулла Исхоқ унинг номи билан тахт учун курашишни зиммасига олган. Шу равишда Мулла Исхоқ Пўлатбек, яъни собиқ ҳукмдор Олимхоннинг невараси сифатида сиёсий курашга киришади. У халқнинг Худоёрхон зулми ва Рус давлатига қаршилигини яхши англаган ҳолда ҳаракат қилиб, Наманган уездининг Шимолий қисмидаги, яъни Косон ва Нанай оралиғидаги Қутлуғ Саҳид қабиласининг ёрдами билан атрофига 500 кишини тўплайди. Шу равишда Пўлатбек бошчилигидаги қўзғолон бошланган эди. Айтиб ўтиш лозимки, бу вақтгача Маъмир Мерганов бошчилигида Андижон уездида қирғизлар ва Маъмун Шоумурзоқов раҳбарлигида Чотқолда қўзғолонлар кўтарилган эди. Улар хон навкарлари томонидан бостирилган. Пўлатбек бошчилигидаги халқ ҳаракати ўша қўзғолонларнинг давоми эди.
Наманган шаҳрига Абдураҳмон офтобачи бошчилигидаги ҳукумат қўшини келганида Пўлатбек тўқнашувдан қўрқиб, чекинишни лозим топди. Аммо Косонда хон аскарлари билан тўқнашувда мағлубиятга учради. Абдураҳмон офтобачи унинг кўп сафдошлари ва қўзғолон қатнашчиларини ўлдирди ҳамда асир олди. Пўлатбек бир гуруҳ кишилари билан Чотқол тоғларига қочишга улгурди. У 1875 йилнинг бошларида Чотқолдан чиқиб, Қўқон атрофидаги Лайлакка келиб, 200 кишини тўплади. Ўша йили июлнинг биринчи ярмида Пўлатбек Ўзганда кўтарилган қўзғолонга бошчилик қилиб, хонликка катта хавф туғдирди. Хон уларга қарши хон Исо Авлиё, Абдураҳмон офтобачи ва Саримсоқ эшикоғаси бошчилигида 4000 кишилик аскар юборган. Бироқ 1875 йил 28 июлда бу йирик амалдорлар қўшин билан қўзғолончилар томонига ўтиб, бирлашганлар. Худоёрхоннинг ўғли Андижон ҳокими Насриддинбек беш минг кишилик қўшин билан уларга қўшилган. Хонликнинг асосий ҳарбий қисмлари ва лашкарбошиларнинг қўзғолончилар томонига ўтиб кетиши Худоёрхон тақдирини ҳал этган омил бўлди. Ўша кезлари хон билан суҳбатлашган Г.Вайенбергнинг сўзича, Худоёрхон қўзғолончилар русларга қарши курашишни мақсад қилиб қўйганлигини айтган. қирғизларнинг Ғазот байроғи остида бош кўтарганликлари ҳам шундан далолат беради. Бу хусусда Кауфман ҳам 1875 йил 15 сентябрда ҳарбий вазирга ёзган хатида гапириб: «Бутун Қўқон аҳолиси бизга карши очиқдан-очиқ бош кўтарди», – деган. Эндиликда Худоёрхоннинг Россия кучларига таянишдан бошқа иложи қолмай, ёрдам сўраб Кауфманга мурожаат этди. «Шу кунлардаги оғир ва бахтсиз пайтларда, – дейилади унда, – менинг Мулла Исо авлиё, Абдураҳмон парвоначи ва Холназар парвоначи сингари энг ишончли кишиларим қўшин билан душманларим – қирғиз қўзғолончиларига қўшилдилар ҳамда менга қарши урушмоқчилар.
Мен ҳамма вақт сиз, олий ҳазратларидан дўстлик ва ёрдам кутиб турганлигим боисидан бу гал ҳам мени эътибордан четда колдирмагайсиз. Шахсан ўзимни ва Қўқон хонлигини улуғ император жанобларининг ихтиёрига топшираман ҳамда қўшинни тўплар билан биргаликда имкони борича тезроқ Қўқон шаҳрига юборишингизни сурайман.